Reja: Prognozlash usullarining klassifikatsiyasi

 

 
 
t
n
D
)
1
(
Bi
n
i
1

---

3
Prognozlashtirishda ekstropolyatsiya usulli. 
Ekstrapolyatsiya yordamida jarayonlar yuzaga kelishida, odatda, u yoki bu 
ko‘p miqdoriy ob‘ekt tavsifi statistik tendensiyalarini yigishda, o‘zgarish 
nuqtasidan boshlanadi. Ekstrapolyatsiya usullari eng ko‘p tarqalgan va barcha 
prognozlash usullari orasida nisbatan ko‘p ishlab chiqilgan usullardan hisoblanadi.
Bu usullar yordamida katta sistemalarning parametrlari, iqtisodiy, ilmiy va 
ishlab chiqarish potensialining miqdoriy tavsiflari, ilmiy-texnik taraqiyotning 
natijaviyligi to‘g‗risidagi ma‘lumotlar, sistemalar ichidagi va boshqa shunga 
o‘xshash tavsiflarning nisbatlari ekstrapolyatsiya qilinadi.
Ekstrapolyatsiya usulining maqsadi quyidagicha hisoblanadi:
Prognozlash ob‘ektini xarakterlovchi o‘tgan davrga nisbati, tadbiq qilish 
qonuniyatlari aniqlanadi va mos xolda bu ma‘lumotlarning o‘sish potensiallari 
to‘grisidagi statistiq ma‘lumotlarni tahlil qilish, so‘ngra tashqi muxitda emperik 
yoki dinamik qatorda bo‘lgan prognozlovchi kattaliklarning qiymatlari aniqlanadi.
Ekstrapolyatsiya usuli vaqt qatorlaridagi boglanish ko‘prok, ya‘ni 
ekstrapolyatsiya qilishning tarqalgan soxalari aniqlangan hollarda qo‘llaniladi.
Birlamchi tahlil o‘tkazishdan so‘ng to‘gri ekstrapolyatsiya jarayoniga 
o‘tkazamiz.
Egri chiziqli shakli va uning parametr qiymatlarini bilgan xolda, emperik 
ma‘lumotlar 
tashqarisida 
ya‘ni, 
kelajak 
davriga 
to‘gri 
keluvchi 
argument(vaqt)qiymatini aniqlab, konkret vaqtda prognozlash qiymatiga qabul 
qiluvchi funksiyaning mos keluvchi qiymati aniqlanadi.
Berilgan prognozlash usuli, odatda, egri chiziqli shaklini to‘gri 
aniqlanganda, qonuniyatlarni to‘gri aks ettiruvchi emperik ma‘lumotlarning 
o‘zgarishi to‘grisida juda yaxshi natijalar beradi.
Dinamik qatorni aniqlash uchun dinamik qatorda boglanish zichligini 
ko‘rsatuvchi koeffitsiyent hisoblanadi

---

r
yx
 
r
yx
ning qiymati –1 dan 
+1 gacha qiymatni qabul qiladi.
Musbat qiymat to‘gri, manfiy qiymat teskari boglanishga tegishli ekanini 
ko‘rsatadi. r
yx 
0,7 bo‘lgan qiymatda trend barqaror bo‘ladi.
Aks holda dinamik qator tendensiyasi barqaror bo‘lmaydi. r
xy
qiymati (0) ga 
yaqin bo‘lgan holda korrelyatsion boglanish yo‘qligi to‘grisida fikr yuritiladi.
Тendensiyaning barqarorligi aniqlangan holda dinamik qator ikki tashkil 
etuvchiga ajratiladi.
yqy
t
qe
t 
(tq1,2,…n)
Bu yerda: y
t
, tendensiyaning taraqqiyoti (trend); e
t
ayrim sabablarga ko‘ra 
xarakat natijasida yuzaga keluvchi qoldiq elementlar.
Dinamik qatordagi elementlarning miqdoriy tavsifini aniqlash uchun vaqt 
davomida ob‘ekt tendensiya taraqqiyotining eng ma‘qul ko‘rinishini ifodalovchi 
trend xisoblab chiqiladi. So‘ngra qolgan elementlarning egiluvchanlik qiymatiga 
baho beriladi. u
t
qaqb
t
chiziqli regretsiya parametrlari eng kichik kvadratlar usuli 
orqali hisoblanadi.
Bu usulning ma‘nosi boshlangich vaqt qatori nuqtasidan ayirmani 
minimizatsiya qiluvchi trend usuli parametrlarini qidirib topishdan iboratdir. 
Bunday holda ayirmaning kvadrati summasi olinadi:
S
min
Bu yerda: Yt-boshlang‗ich qatorning saqlanish ahamiyati;
Yt-boshlang‗ich qatorning faktga asoslanish axamiyati; tq1,n. n-kuzatuvlar 
soni.
Minimizatsiya talabi tenglik (0) nolga tenglashtirilganda bajariladi.
Bunda S minimal bo‘lishi hamda a va v parametrlar quyidagi normal 
tenglamalar sistemasini qoniqtirishi lozim.
n
t
Yt
Yt
1
2
)
(
n
i
n
i
Y
Yt
X
Xt
1
2
2
1
n
1
i
)
(
)
(
Y)
-
X)(Yt
-
Xt
(

---

na 
a
a 
va v parametrlari taalluqli bo‘lgan sistemani 
hisoblab, ularning
axamiyatini aniqlaymiz.