Reja O’zbekiston tarixi predmeti

§. Mahalliy davlat hokimiyati tizimida tub o'zgarishlar

0‘zbekiston mustaqilligi yillarida markaziy ijro hokimiyati tizi- mida o‘zgarishlar bo‘libgina qolmasdan, mahalliy davlat hokimiyat organlari faoliyatida ham yangi tizim talablariga mos tarzda muhim amaliy ishlar qilinganini ta’kidlash lozim.
0‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng boshqaruvning bu tizimida islohot o‘tkazishni taqozo qilgan omil nimadan iborat edi? Avvalo shuni aytish kerakki, bu tizim o‘z tarkibiga viloyat, tuman, shahar, shaharlar tarkibidagi tuman, shahar, qishloq, posyolka Kengashlarini oluvchi davlat muassasalari majmuini tashkil etadi
Ma’lumki, 80-90-yillaming boshlariga kelganda bu muassasa- lar o‘zlarining demokratik xususiyatlarini yo‘qotgan edi. Mahalliy kengashlar o‘ziga xos ravishda KPSS siyosatini hayotga tatbiq etish quroliga, aniqrog‘i partiya tashkilotlari rahbarlik qiladigan bir muas- sasaga aylangan edi. Bu - birinchidan.
Ikkinchidan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni Mahal- liy Kengashlar mustaqilligini kengaytirish, hududlar tizimida tub o‘zgarishlar yasashni ham talab qila boshladi. Ma’lumki, ma'muriy- buymqbozlik tizimi sharoitida hududiy taraqqiyot ko‘pincha markaz- lashtirilgan tarzda qayta taqsim qilinadigan davlat ajratmalari hisobi- ga amalga oshirilar edi. Endilikda yangicha munosabatlarga o‘tish jarayonida mahalliy hokimiyat organlari o‘z hududining ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishini ta'minlashga bevosita mas’ul qilib belgi- lanishi kerak edi. Shuning uchun ham 0‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin respublikada bir qator qonun va rasmiy hujjatlar qabul qilindi. Ular orasida Oliy Kengashning o‘n birinchi sessiya- sida qabul qilingan 0‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi - Asosiy Qonuni, «Mahalliy davlat hokimiyati to'g‘nsida»gi Qonun (1993, sentabr), «Fuqarolaming o‘z-o‘zini boshqarish idoralari haqi- dagi Qonun (1993, sentabr), «Xalq deputatlan viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar to‘g‘risida»gi Qonun (1994, may) kabilar muhim o'rin egallaydi.
Jumladan, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 99- moddasida ta kidlanganidek, viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bo'ysunadigan shaharlardan, shuningdek, shahar tarkibiga kimvchi tumanlardan tashqari) hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari hokimiyatning vakillik organlari bo'lib, ular davlat va fuqarolaming manfaatlarini ko'zlab o‘z vakoiatlariga taal- luqli masalalarni hal etadilar.
Konstitutsiyaning 100-moddasiga muvofiq esa mahalliv hoki- rniyat organian ixtiyoriga: «Qonuniylikni, huquqiy-tartibotni va fu- qarolaming xavfsizligini ta'minlash; hududlarm iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish; mahaliiy budjetni shakllantirish va uni ijro ctish, mahalliy soliqlar, yig'imlami belgilash; budjetdan tashqari jamg‘armalam^; hosil qtlish; mahalliy kommunal xo'jalikka rahbar- lik qilish; - atiof-muhitni muhofaza qilish; fuqarolik holati aktlari- nt qayd etishm ta'minlash; normativ hujjatlami qabul qilish hatnda 0‘zbekiston Re. nublikasi Konstitutsiyasiga va O'zbekiston Respub- likasi qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlami amalga oshi- rish» berilgan.
«Mahalliy hokimiyat organlari, - deyiladi Konstitutsiyaning101-moddasida, - 0‘zbekiston Respublikasining qonunlarini, Prezi- deiil farmonlarini, davlat hokimiyati yuqori organlarining qarorlarini amalga oshiradilar, xalq deputatlari quyi Kengashlari faoliyatiga rah- barlik qiladilar, respublika va mahalliy ahamiyatga molik masalalar- m muhokama qilishda qatnashadilar.
Yuqori organlaming o‘zlariga berilgan vakolat doirasidagi qabul qilgan qarorlami quyi organlar ijro etishi majburiydir.
Xalq deputatlari Kengashlari va hokimlaming vakolatlari mud- dali 5 yil».
Ko‘rinib turibdiki, xalq deputatlari mahalliy Kengashlari davlat hokimiyatining vakillik organi boiib, hududni ijtimoiy-iqtisodiy ri- vojkmtirishga rahbarlik qiladilar. Xalq deputatlari mahalliy Kengash- lan luidudlar bo‘yicha tuziladi. Xalq deputatlari mahalliy Kengash- lai i deputatlari saylovini o‘tkazish tartibi «0‘zbekiston Respublikasi \alq dcputatlari mahalliy Kengashlari deputatlari saylovi» haqidagi Oonun bilan belgilanadi. Xalq deputatlari mahalliy kengashlariga sliaharlardagi tuman, shahar, tuman va viloyat Kengashlari kiradi.
1994-yil 25-dekabrdagi Xalq deputatlari mahalliy Kengashlari saylovlarga Qoraqalpog‘iston Respublikasi jo‘qorg‘i Kengesi, vilo- vallar va Toshkent shahar hokimiyatlari katta tayyorgarlik ko‘rdilar.
Toshkent shahrida Oliy Majlisga saylov o‘tkazuvchi 30 ta okmg, Xalq deputatlari shahar Kengashiga saylov o‘tkazuvchi 60 ta okrug lu/ildi. Qonunda belgilangan tartibda va tavsiya etilgan vaqtda ka- lcndar rejasiga asosan Oliy Majlisga saylov o‘tkazuvchi 30 ta saylov Komissiyasi va shahar Kengashiga saylov o‘tkazuvchi 60 ta saylov komissiyasi tashkil etildi.
Saylov komissiyalari tarkibiga sanoat korxonalari, jamoat lashkilotlari, xalq taTimi, sogTiqni saqlash xodimlari va mahalla vigTnlari vakillaridan iborat 810 kishi jalb etildi.
Bunday ishlar mamlakatning barcha hududlarida amalga oshi- nldi. Jumladan, Andijon viloyatida ham qonunlarga toTa rioya qi- Imgan holda saylovga puxta tayyorgarlik ko‘rildi. Oliy Majlisga vi- loyat, tuman, shahar kengashlariga munosib nomzodlar ko‘rsatiladi. Mar orasida olimlar, huquqshunoslar, iqtisodchilar, vrachlar. o‘c|ituvchilar, ishchi-xizmatchilar bor edi. Namangan viloyatida ham boshqa joylarda boTganidek, deputatlikka
partiyalaming saylovlarda teng huquqli asoslarda ishtirok etishini ta’minlash uchun kerakli shart-sharoitlar yaratib berildi.
Natijada viloyatlar, tumanlar va shaharlarda mahalliy vakillik organlari bo‘lmish Xalq deputatlari Kengashlariga xalqning munosib farzandlari saylandilar. Yana shuni qayd qilish lozimki, mustaqillik yillarida mahalliy ijroiya hokimiyat tuzilishidagi muhim o‘zgarish hokimlik institutining tashkil qilinishidir.
0‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 2-sentabrda qabul qi- 'mgan Qonuniga muvofiq viloyat, tuman, shahar hokimi mahalliy hududning oliy mansabdor shaxsi sifatida tegishli hudud ijroiya Ho- kimiyatini boshqaradigan bo‘ldi. Joylarda hokimliklar joriy etildi. Respublikaning 12 viloyati va Toshkent shahrida 0‘zbekiston Res- publikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadigan va tegishli Xalq de- putatlari Kengashlari sessiyasida tasdiqlanadigan hokimlar boshchi- ligidagi boshqamv tizimi tashkil qilindi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasida xalq deputatlari tuman, shahar Kengashlari va tegishli hokimlaming faoliyati 0‘zbekiston Respubli- kasining Konstitutsiyasi, «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida»gi Qonun va Qoraqalpog‘iston respublikasining Qonunlari bilan tartib- ga solinadigan boTindi.
Shuningdek, 163 qishloq tumanlari, 18 shahar tumanlarida, 120 shaharlarda hokimlik idoralari tashkil qilindi.
Albatta, qisqa vaqt ichida hokimliklar o‘z hududida ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish vazifalarini amalga oshirishda, joylarda Oliy Majlis Qonunlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qaror- 1 iri ijrosini ta’minlashda, aholining ijtimoiy himoyasini tashkil qi- lishda muayyan tajriba to‘pladi.
Hokimlik oldingi xalq deputatlari mahalliy Kengashi raisligi- dan yoki partiya komitetlari birinchi kotibligidan lavozim va huqu- qiy maqomi bilan ancha farq qiluvchi institutdir. Hokimlikda endi ko‘proq mustaqillik, o‘z hududida o‘z hukmi va so‘zining salmog‘ini oshirish, xo‘jalik va iqtisodiy boshqamvda qafiyat bilan ishlash im- koniyati kengaydi. Hokimlik usulining ixchamligi, buymqbozlik va qog‘ozbozlikning kamayishi, hayotga va ishlab chiqarishga yaqinligi bilan oldingi boshqamv tizimi an’analari va usullaridan ancha afzal- liklarga ega boTdi.
Biroq tahlillar shuni ko‘rsatdiki, hokimliklar hamma joyda ham butun imkoniyatlari va iqtidorlarini ko‘rsata olmadilar. Ular- ning ayrimlari yangicha tizimda eskicha usul bilan ishladilar. Ma- halliy davlat hokimiyati tizimidagi kamchiliklar islohotlami izchil amalga oshirishga to‘sqinlik qila boshladi. Joylarda odamlar rasnilyatchilik, poraxo‘rlik, «sendan ugina, mendan bugina» qabilida ishlash, tamagirlik, qonunbuzarlik - holatlaridan aziyat cheka bosh- ladi. Bunday salbiy hodisalami Prezident Islom Karimov bir qa- loi viloyat kengashlari sessiyalarida, xususan, Samarqand, Jizzax, Sndaryo, Namangan viloyatlaridagi sessiyalarda Vazirlar Mahkama- m yig‘ilishlarida ochiqdan-ochiq tanqid qildi. Qonun ustuvorligiga ri ishish borasidagi qat'iy mulohazalarini o‘rtaga tashladi.
Jumladan, xalq depupatlari Sirdaryo viloyati kengashining 1993- viI 9-oktabrda bo‘lib o‘tgan sessiyasida I. Karimov shunday degan r«Viloyatda kadrlarni tanlash, ularni o‘rganish jarayonla- i i xalq deputatlari, faollardan sir tutilgan. Kadrlarni tanlashda ularning malakasi, qafiyatliligi, qobiliyati emas, aksincha, ular- ni ishga tayinlashda viloyat rahbariga nisbatan shaxsiy e’tiqodi, sndoqati inobatga olingan. Lavozimlarni tanish-bilishchilik, oshna-og‘aynigarchilik asosida taqsimlashga yo‘l ochilgan. Bu yo‘l bilan tayinlangan rahbarlardan yurt, Vatan, istiqlol manfa- nti uchun nima kutish mumkin?»
Darhaqiqat, jamiyat hayotidagi tub burilish odamlar tafakkurida, inmladan, rahbar kadrlar dunyoqarashida keskin o‘zgarish yasash- in laqozo qiladi. Mustaqillikning dastlabki yillari aytish mumkinki, ana shunday fikriy o‘zgarishlami, jiddiy islohotlarga alohida tayyor- l’.ailikni boshlash lozim edi. Yangi davming yangi talablari asosi- da kadrlami tanlash, joy-joyiga qo‘yish, davlat boshqamvi tizimini mnstahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’muriy buymqbozlik h/imi barbod etilsa-da, totalitar tuzum yo‘q qilingach, tabiiyki, uning dlallaridan batamom qutulib bo‘lmaydi. Jumladan, talon-tarojlik, odamlar haqiga xiyonat qilish, qonunsizlik, ma’muriyatchilik va lo'iachilik illatlari yangi tuzum ma’naviy qiyofasiga putur yetkazar cdi. Jamiyat taraqqiyotiga to‘g‘anoq bo‘lar edi. Shuning uchun ham mamlakatda mahalliy davlat hokimiyati idoralari tizimini takomil- lashlirishda uning ham shaklan, ham mazmunan o‘zgartirishga jid- diy e'tibor berildi. Eng avvalo islohotlami qonun bilan mustahkam- lasli tlavlat boshqamvi yangi tizimining huquqiy negizlarini yaratish limasida qator ishlami amalga oshirdi.
Qonun ustuvorligi, boshqamvning ham, ijtimoiy hayotning boshqa sohalarini ham butunlay qamrab olmog‘i, jamiyat hayotining liaivha qirralarida o‘zini namoyon etish choralari ko‘rildi.
Mtihalliy davlat hokimiyati organlaridagi mas’ul shaxslar kay- Inaimi o‘zgartirish, ulaming ma’naviy-ruhiy qiyofasini takomil- I i .himsh, loqaydlik, sansalorlik, o‘zi bo‘larchilik va boqimandalik I avliyatlarini yo‘qotish zamr edi. Har bir davlat hokimiyati organi
joylarda o‘zining nufiiziga, obro‘-e’tiboriga ega bo‘lmog‘i, xalq usti- dan hukmron guruh emas, aksincha xalq uchun yashayotganligi sin- gari ijobiy fazilatlarini chuqurlashtirish kerak edi. Chunki ayni ana shunday fazilat butunlay yangi tarixiy sharoitlarda shakllanayotgan yangi davlatning, fuqarolik jamiyatining asosini tashkil etadi.
Mustaqillikning dastlabki yillari turli ziddiyatlar, qarama- qarshiliklar, iqtisodiy tanglik, asab tarangligi davri bo‘ldi. Ana shun- day paytda mahalliy hokimiyat organlari zimmasiga nihoyatda og‘ir mas’uliyat tushdi. Aniq ish maromi, yetilib chiqayotgan muammo- lami o‘z vaqtida anglash va o‘z vaqtida hal etish, kundan kunga yangidan yangi yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy jarayon- lami boshqarib turish nihoyatda katta iste’dodni, hozirjavoblikni ta- qozo etadi. Prezident I. Karimov ana shulami nazarda tutib: «Xalq vaqtincha davom etayotgan qiyinchiliklarga chidashi mumkin. Lekin bilib qo'vaylik, takroran aytaman: adolatsizlikka chida- maydi! Buni unutish mas'ul lavozimdagi shaxsni bamisoli ustun- lari chirib qolgan binoga o‘xshatib qo‘yadi.