Режа: Мотивларнинг мазмуни ва моҳияти. Мотивларнинг турлари

елементар установкалар (сет) – оддий, кундалик эҳтиёжлар асосида кўпинча онгсиз тарзда ҳосил бўладиган установкалар. Уларни ўзгартириш учун моддий шарт-шароитларни ва одамдаги эҳтиёжлар тизимини ўзгартириш кифоя.
ижтимоий установкалар (аттитуд) – ижтимоий вазиятлар таъсирида ижтимоий обектларга нисбатан шаклланадиган установкалар. Уларни ўзгартириш учун ижтимоий шарт-шароитлар ва шахснинг уларга нисбатан баҳо ва муносабатлари тизимини ўзгартириш керак.
баъзавий ижтимоий установкалар – улар шахснинг умумий йўналишини
белгилайди, ҳаётий йўналишлари моҳиятидан келиб чиқади, уларни ўзгартириш эътиқодлар ва дунёқарашларни ўзгартириш демакдир.
қадриятлар тизими – улар авлодлараро мулоқот жараёнининг маҳсули
сифатида жамиятда қадр-қиммат топган нарсаларга нисбатан установка. Масалан, саҳиҳ ҳадислар шундай қадриятлардир, биз уларни танқидсиз, муҳокамаларсиз қабул қиламиз, чунки улар ҳам илоҳий, ҳам энг буюк инсонлар томондан яратилган ва авлоддан авлодга ўз қадрини йўқотмай келаётган қадриятлардир. Америкалик олим Г.Оллпорт установкалар орасида ижтимоий установкани алоҳида ўрганиб, унинг уч компонентли тизимини ишлаб чиққан.
Когнитив компонент – установка обектига алоқадор билимлар, ғоялар, тушунча ва тасаввурлар мажмуи;
Аффектив компонент – устновка обектига нисбатан субект ҳис қиладиган
реал ҳиссиётлар (симпатия, антипатия, лоқайдлик каби эмосионал муносабатлар);
Ҳаракат компоненти – субектнинг обектга нисбатан реал шароитларда
амалга ошириши мумкин бўлган ҳаракатлари мажмуи (хулқда намоён бўлиш).
Бу учала компонентлар ўзаро бир-бирлари билан боғлиқ бўлиб, вазиятга қараб у ёки бу компонентнинг роли устиворроқ бўлиши мумкин. Шуни айтиш лозимки, компонентлараро монандлик бўлмаслиги ҳам мумкин. Масалан, айрим талабалар талабалик бурчи ва тартиб-интизом билан жуда яхши таниш бўлсаларда, ҳар доим ҳам унга риоя қилавермайдилар. “Тасодифан дарс қолдириш”, “жамоатчилик жойларида тартибни бузиш” каби ҳолатлар когнитив ва ҳаракат компонентларида уйғунлик йўқлигини кўрсатади. Бу бир қарашда сўз ва иш бирлиги тамойилининг турли шахсларда турлича намоён бўлишини эслатади. Агар одам бир неча марта била туриб, ижтимоий хулққа зид ҳаракат қилса ва бир неча марта қайтарилса, у бу ҳолатга ўрганиб қолади ҳамда установкага айланиб қолиши мумкин. Шунинг учун ҳам биз ижтимоий нормалар ва санксиялар воситасида бундай қарама-қаршилик ва тафовут бўлмаслигига ёшларни ўргатиб боришимиз керак. Бу шахснинг истиқболи ва фаолиятининг самарадорлигига бевосита таъсир кўрсатади.
Хулоса қилиб айтганда, шахснинг установкаларига нисбатан ижтимоий-психологик ёндошув, бизга уни маълум гуруҳларнинг аъзоси, аниқ шарт-шароитларда ўзига ўхшаш шахслар билан мулоқотга киришувчи конкрет субект-субект ёки обектобект тушунчалари моҳиятини англаш имкониятини беради.
Мотивация – инсон хулқ-атвори, унинг боғланиши, йўналиши ва фаоллигини тушунтириб берувчи психологик сабаблар мажмуини билдиради. Бу тушунча у ёки бу шахс хулқини тушунтириб бериш керак бўлганда ишлатилади, яъни: “нега?”, “нима учун?”, “нима мақсадда?”, “қандай манфаат йўлида?” деган саволларга жавоб қидириш – мотивацияни қидириш демакдир. Олимларнинг ўрганиб чиқишларича, мотивлар икки груҳга бўлинади. Биринчиси бу мувоффақиятга эришшиш мотивлари ва иккинчиси бу мағлубятдан қочиш мотивлари. Бу иккиси ҳам инсонга мативатсияни бирдек беради. Шу ўринда менинг фикримча инсонни бутун ҳаётида иккта ката матив ўраб туради. Биринчиси бу Жанннтага интилиш яни мувоффақиятга эришшиш мативи. Иккинчиси бу Жаҳаннамда қўрқиш яни мағлубятдан қочиш мативи. Мўминлар бу икки матив орасида ҳаётларини ўказиш.

Юқорида такидлаб ўтган мативларим бу Англанга мативлар. Яники одамлар нимадан қочиб ва нимага интилаётганларини англашади. Бошқа сўз билан айтганда уларни нима мативациялантираётганини яхши билишади. Аммо шундай ҳолатлар ҳам мавжудки бу жараёнда шахс ўзига нима матив бераётганини англамайди. Бу англанмаган матив дейилади. Инсон психологиясида “аттитуде” тушунчаси мавжуд. Установка – бу ибора психологияда инсон хатти-ҳаракатининг англанмаган программаси сифатида тушунилади. Инсон доимий бажарадиган хатти-ҳаракат даставвал англанилган ҳолда амалга ошади ва у такрорлангани сари беихтиёр, автоматлашган олатга ўтиб боради. Айнан шундай англанилмаган ҳаракат режаси установка деб аталади. Шахсдаги мақбул ҳаракатлар мунтазам такрорланиши натижасида унда ақсадга мувофиқ фаолият установкаси шаклланади. Бинобарин, шахснинг доимий фаолияти ва хулқини кузатган ҳолда унда қай мазмундаги установкалар устувор эканлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Установкалар 4 босқишда ўрганилади. Булар элементар установкалар, ижтимоий установкалар, базавий ижтимоий установкалар, қадирятлар тизими. Агар одам бир неча марта била туриб, ижтимоий хулққа зид ҳаракат қилса ва бир неча марта қайтарилса, у бу ҳолатга ўрганиб қолади ҳамда установкага айланиб қолиши мумкин. Шунинг учун ҳам биз ижтимоий нормалар ва санксиялар воситасида бундай қарама-қаршилик ва тафовут бўлмаслигига ёшларни ўргатиб боришимиз керак. Бу шахснинг истиқболи ва фаолиятининг самарадорлигига бевосита таъсир кўрсатади.

Хулоса қилиб айтганда, шахснинг установкаларига нисбатан ижтимоий-психологик ёндошув, бизга уни маълум гуруҳларнинг аъзоси, аниқ шарт-шароитларда ўзига ўхшаш шахслар билан мулоқотга киришувчи конкрет субект-субект ёки объект обект тушунчалари моҳиятини англаш имкониятини беради.