Reja: Morfemika haqida ma’lumot

Amaliy mashqlar Morfemik tahlil tartibi

1. 
   Morfemalarni aniqlash.
   
2. 
   O'zak va affiks morfemalarni ajratish.
   
3. 
   Affiks morfemalarni turlarini aniqlash.
   

Namuna: bilimdonlikdan so'zida beshta morfema bor. Bil -o'zak, -im, -don, ^-lik, -dan so'z yasovchi affiks morfema, barcha affiks morfemalar tuzilishiga ko'ra sodda. Mardlarcha: mard -o'zak, larcha - affiks morfema, bo'lib- lar, cha qismlardan tashkil topgan murakkab affiks morfemadir.

1-mashq. So'zlarni o'zak va affiks morfemalarga ajrating.

1. Devorlari nurab qolgan hovlining kunday tomonidagi ayvonga keksagina bir xotin kamzuliga tugma qadab o'tiribdi. (Said.Ahmad.)

Morfemaga ajratilisgi:(devor-lar-I,qol-gan, hovli-ning,tomon-i-dagi, ayvon-ga, keksa-gina, kamzul-i-ga,qada-b, o’tir-ib-di)
2. Chindan ham paxta urug'ligiga ma'lum davrda kechirilmas katta bo'shliq yuzaga kelishiga yo'l qo'yib berilgani uchun ham hozir o'sha bo'shliqni vilt egallab turibdi. (O'lmas.Umarbekov.)
Morfemaga ajratilishi:urug’-lik-i-ga,davr-da, kechir-il mas, bo’sh-liq, kel-ish-i-ga, qo’y-ib, ber-il-gani, bo’shliq-ni, egalla-b, tur-ib-di.
3.Aqlli kishilarning urug'lari ustidan qilgan ishlari albatta noma'qul bo'lmas, — dedi. (A.Q.)
Morfemaga ajratilishi:aql-li, kishi-lar-ning, urug’-lar-I, ust-i-dan, qil-gan, ish-lar-I, no-ma’qul.
4,Eshiklari nafis o'ymakorliklar bilan bezangan, ichidagi oltin kumush buyumlar ko'zni qamashtiradigan ko'shkda hozir Boburni faqat bitta xona o" ziga tortar edi. (P. Q.)
Morfemaga ajratilishi:eshik-lar-I, o’yma-kor-lik-lar, beza-n-gan, ichi-dagi, buyum-lar, ko’z-ni, qamashtir-adigan, ko’shk-da, Bobur-ni, o’z-i-ga, tort-ar
5.Daryoning quyi tomonida ko'ringan sel oqimi o'rkach-o'rkach to'lqinlari bilan yuqoriga qarab bostirib kelardi.(T.Mai.)
Morfemaga ajratish:daryo-ning, tomon-i-da, oqim-I, to’lqin-lar-i-yuqori-ga, qara-b, kel-ar-di

20-mashq. So'zlarni morfemalarga ajratmg. Kategorial va nokategorial shakl yasovchi morfemalarni aniqlang?

1. Mehnatning tagi rohat (Maqol)
Morfemaga ajratilishi:mehnat-ning=-ning, tag-i=-I kategorial shakl yasovchi
2. Aytishga ham tilim bormaydi. (P.Q.).
Morfemaga ajratilishi:ayt-ish-ga, til-im, bor-ma-di kategorial:-ga, -im, -di, nokategorial:-ish
3 Ba'zi me'morlar o'zlarini podshohlardan ham baland qo'yarkan. (P.Q.)
Morfemaga ajratish;me’mor-lar,o’z-lar-i-ni, podshoh-lar-dan, kategorial:-lar, -lar, -I, -ni, -lar, -dan
4.Xotirjam bo'ling, hozir dori qildim, endi tuzaladi. (S.A.)
Morfemaga ajratilishi:bo’l-ing, qil-di-m, kategorial:-ing, -di, -m
5.Tushgayaqin qishloqdan to'qqizta arava keldi. (S.A.)
Morfemaga ajratish:tush-ga, qishloq-dan, to’qqiz-ta, kel-di kategorial:-ga –dan, -di
Nokategorial:-ta