Reja: Kompton effekti Mikrozarralarning to‘lqin xususiyatlari

1928 yilda ingliz fizigi Dj.Tomson (bundan 30 yil oldin elektronni kashf etgan Dj.Tomsonning o‘g‘li) De-Broyl gipotezasining yangi tasdig‘ini oldi. Tomson oltindan yasalgan yupqa yarim kristall folga orqali elektronlar oqimi o‘tishida hosil bo‘ladigan difraksion manzarani tajribada kuzatdi.

rasm. Elektronlar difraksiyasi bo‘yicha Dj.Tomson tajribalarini soddalashtirilgan chizmasi K – qizidiriladigan katod, A – anod, F – oltin folga

Folga orqasiga o‘rnatilgan fotoplastinkada radiuslari elektron tezligi o‘zgarishi bilan o‘zgaradigan, ya’ni to‘lqin uzunliklari de-Broyl to‘lqin uzunligiga mos ravishda oq va qora konsentrik halqalar aniq kuzatildi.

rasm. Uzoq ekspozitsiya va qisqa ekspozitsiyada yarim kristalli namunada elektronlarning difraksiya manzarasi

Keyingi yillarda, Dj.Tomson tajribasi ko‘p marta takrorlangani bilan natijasi o‘zgarmadi. Shuningdek elektronlar oqimi ancha kuchsiz bo‘lgan hollarda ham, pribor orqali bir vaqtda faqat bitta zarracha o‘tishi mumkin bo‘lgan hollarda ham natija bir xil chiqdi (V.A.Fabrikant 1948 yil). Shunday qilib, to‘lqin xususiyatlari nafaqat ko‘p sonli elektronlar oqimiga balki, har bir elektronga alohida xos ekanligi eksperimentda o‘z isbotini topdi.

Keyinchalik difraksion hodisalar neytronlar, protonlar, atom va molekulalar oqimlari uchun ham kuzatildi. Mikrozarralarda to‘lqin xususiyatlar borligining eksperimental isboti tabiatning bunday universal holati materiyaning umumiy xususiyati haqidagi xulosaga olib keldi. Demak, to‘lqin xususiyatlari makroskopik jismlarga ham xos bo‘lishi kerak. Biroq makroskopik jismlarning massasi katta bo‘lganligi sababli ularning to‘lqin xususiyatlari tajribada aniqlanishi mumkin emas. Masalan 10^-9 g massaga ega, 0, 5 m/s tezlik bilan xarakatlanayotgan chang zarrasiga 10^-21 tartibli de-Broyl to‘lqini mos tushadi, ya’ni atom o‘lchamlaridan taxminan 11 tartibga kichikdir. To‘lqinning bunday uzunligini kuzatib bo‘lmaydi. Bu misol makroskopik jismlar faqat korpuskulyar xususiyatlarni namoyon etishini ko‘rsatadi.