Reja: Kirish I bob Tarjima nazariyasi fan sifatida

1.2. Tarjima turlari va usullari hususida

Ma’lumki, xar bir til ogzaki yoki yozma nutk shaklida mavjud bœlishi mumkin. Asl matn tili va tarjima tili nutkning kaysi shaklida kullanishiga karab prof. L.S.Barxudarov tarjimaning kuyidagi asosiy turlarini fark kiladi:

1)Yozma-yozma tarjima, ya’ni yozma matnning yozma tarjimasi: ikkala til ќam - asl matn tili va tarjima tili - yozma shaklda kullaniladi. Tarjima turlari ichida bu odatda eng kup kullaniladigan tarjima turidir. Tarjimaning bu turini tarjima kilinayotgan matn xarakteriga karab, yanada kichikrok guruxlarga bulish mumkin.
Tanikli tarjimashunos A.V.Fyodorov ushbu tarjima turida xuyidagi guruxlarni farklaydi:
a) axborot matnlar, turli xujjatlar va maxsus ilmiy matnlar tarjimalari;
b) ijtimoyi-siyosiy, publitsistik adabiyotlar va notiklar nutklarining tarjimasi;
v) badiiy adabiyotlar tarjimasi.
2) Ogzaki-ogzaki tarjima, ya’ni ogzaki matnning ogzaki tarjimasi: ikkala til – asl matn tili va tarjima tili - ogzaki shaklda kullaniladi. Ushbu tarjima turida ikkita xil tarjima mavjud: ketma-ket tarjima va sinxron tarjima. Ketma-ket tarjima asl matndan keyin - matn tula yoki uning ayrim kismlari aytilgandan keyin sodir buladi. Odatda tuxtalish bir necha gaplardan keyin sodir buladi, xar bir gapdan keyin tuxtalish esa kamrok uchraydi. Sinxron tarjima asl matn aytilayotgan paytning uzida amalga oshiriladi. Anikrok kilib aytganda, sinxron tarjima asosan asl matn bilan bir vaktning uzida amalga oshiriladi, ammo nutkning ayrim kismlarida sinxron tarjima asl matn tilidagi nutkdan biroz (bir necha suzgagina) orkada koladi, yoki asl matn tilidagi nutkka nisbatan oldinga utib ketadi. Sinxron tarjimaning bunday oldinga utib ketishi tarjimonning xali aytilmagan nutk kismlarini oldindan paykab ola bilish kobiliyati borligi sababli mumkin bulib koladi.
Ogzaki-ogzaki tarjimaning ikkala xili xam – ketma-ket (birin-ketin) va sinxron tarjima – uziga xos psixologik kiyinchiliklar bilan boglik buladi: ketma-ket tarjima tarjimondan yaxshi mashk kilingan va tez ishlaydigan xotirani talab etadi, sinxron tarjimada esa bir paytning uzida eshitib-gapirish kunikmasi birinchi uringa chikadi. Sinxron tarjima kila bilish uchun maxsus va uzok payt davom etadigan mashklar bajarilishi lozim.
3) Yozma-ogzaki tarjima, ya’ni yozma matnning ogzaki tarjimasi:
Asl matn tili yozma shaklda, tarjima tili esa ogzaki shaklda. Tarjimaning bu turida ќam ikki xil tarjimani farklash mumkin: tarjima asl matnni ichidan ukish bilan bir paytda (xuddi sinxron tarjimadagidek) sodir bulishi mumkin yoki ketma-ketlilik bilan, butun matnni yoki xar bir abzasni ukib bulgandan keyin amalga oshishi mumkin. Yozma-ogzaki tarjimaning birinchi xili "kogozga karab tarjima kilish" deb xam ataladi, ikkinchi xili esa "tayyorlanib tarjima kilish" deb nom olgan. Albatta, bu nom shartli ravishda tushuniladi, chunki bu xolda "tayyorgarlik" (asl matnni oldindan ukib chikish va tushunib olish) minimal buladi.
4) Ogzaki-yozma tarjima, ya’ni ogzaki matnning yozma tarjimasi: asl matn tili ogzaki shaklda, tarjima tili yozma shaklda. Amaliyotda tarjimaning bu turi juda kam uchraydi, chunki matnni (kulda, mashinkada yoki kompyuterda) yozish tezligi ogzaki matnni aytish tezligidan ancha past buladi. Shu sababdan bunday tarjimani amalga oshirishning deyarli iloji bulmaydi. Ogzaki-yozma tarjimaning amaliyotda kullanishiga yagona misol bulib chet tili mashgulotlarida uchraydigan mashklardan bir turi - diktant-tarjima - xizmat kilishi mumkin: ogzaki matn (asl matn) sekinlashtirilib aytiladi («diktant tezligi»da) va bu bilan yozma tarjima kilishga imkon yaratiladi.
Fanda tarjimaning bevosita va bilvosita turlari xam fark kilinadi. Agar tarjima tugridan-tugri asl nusxa tilidan bajarilgan bulsa, bunday tarjima bevosita tarjima deb ataladi. Tarjima asl nusxadan emas, balki boshka bir til orkali kilingan bulsa, bunday tarjimaga bilvosita tarjima deyiladi. Tarjimon asl nusxa tilini yaxshi bilmaganligi tufayli tarjimani boshka til yordamida kilishga majbur.
Ma’lumki, tarjima jarayonida asl nusxaning kandaydir nozik tomonlarini buzilishi yoki yukolib kolishi mukarrar. Bevosita tarjimada bunday buzilishlar va yukolishlar bilvosita tarjimaga nisbatan ancha kam bœlishi shak-shubxasizdir.
Tarjima amaliyoti jarayonida XX asrning o‘ttizinchi yillaridan boshlab tarjimaning bir qancha turlari farqlanadigan bo‘ldi. Turlarning paydo bo‘lishi tarjima ishiga turlicha yondashish va munosabatlar yuzaga kelgan izohlanadi.
Adekvat tarjima. Bunda asl nusxaning barcha g‘oyaviy – badiiy xususiyatlari tarjima tilida saqlanadi, originalga to‘la hamohanglik yaratildi. So‘zlarning ma’nolarini anglatishda bexato ekvivalentlikka yaratiladi. Janrning stilistik, lingvistik talablariga optimal darajada rioya etiladi.
Erkin tarjima. Tarjima tarixida juda ko‘p qo‘llangan. Asliyat tarjima jarayonida ansa –muncha o‘zgarishlar, qisqartirishlar o‘zgacha talqinlarga uchraydi.Asliyat tarjimonning irodasi bilan soddalashtiriladi. Tarjima uslubida bayon qo‘llanadi. Ekvivalentlik bu holda juda nisbiy tarzda namoyon bo‘ladi. Buni tarjima nazariyasida adaptatsiya deb ataladi. Badiiy tuzilishi soddalashtirilgan, bayon qilib berish yo‘lidan berilgan erkin tarjimada o‘quvchisining uni qabul qilishi va oson tushunishi maqsad qilib olinadi.
Erkin ijodiy – tarjima. Asliyat tarjimasiga tarjimoninng ta’siri ancha kuchli tarzda namoyon bo‘ladi, tarjima asliyatga nisbatan badiiy jihatdan va tuzilishiga ko‘ra ancha boyib mukammalashadi. Erkin-ijodiy tarjimada tarjimonning idividual ijodiy o‘ziga xosligi xiyla kuchli darajada ko‘zga tashlanib turadi. Erkin-ijodiy tarjima ayniqsa she’riy asarlar tarjimasida ko‘p yuzaga chiqadi. Tarjima asliyat bilan katta musobaqaga kirishganday bo‘ladi.
So‘zma-so‘z tarjima. Buni ruscha termin bilan “podstrochnik” deb ham yuritaladilar. Taglama tarjima, hijjalab tarjima qilish, degan atamalari ham bor. Bunda asliyatning badiiy xususiyatlari saqlanmaydi. So‘zlarning yaqin va ilk ma’nolarini ifodalash bilan cheklaniladi.
XX asrda taglama, qoralama tarjimalardan badiiy tarjima uchun juda ko‘p foydalanish odat tusiga kirgan edi. Tarjima zarurati, milliy qardosh tillarni yaxshi bilavermaslik shunday tarjima turidan foydalanish, mafkuraviy va boshqa ehtiyojlarni qondirishlikni nazarda tutardi.
Ma’nolar tarjimasi. Buni Sharq tarjimachiligda tafsir ham deb yuritishadi. Tarjima shunday ijodiy sohaki, bunda ma’lum bir asarning tarjimasining turli davrlarda, turli mualliflarda turli versiyalari yuzaga kelishi mumkin. Bu qonuniy hol. Shu bois ham har bir tarjimaga o‘z davrining va unda hukm surgan estetik qarashlarning mahsuli deb qarash o‘rinli. Tarjimada versiyalar – mukammallikka ershish yo‘li tuganmas bo‘lishini ko‘rsatadi va isbotlaydi. Har bir muallif individual bo‘lganidek, har bir tarjimon ham individual ijodiy insoniy xususiyatlarga va qirralarga egadir.
Og‘zaki sinxron tarjima. Nutq yoki jonli so‘zlashuv jarayonini biror tilga o‘girish, boshqa bir tilda takrorlashni og‘zaki tarjima deyiladi. Og‘zaki tarjima sinxron, ya’ni nutqning tugallangan har bir bo‘lagini izma-iz tarjima qilish va nutqni u so‘zlab bo‘lingach, tekst bo‘yicha tarjima qilish mavjud.
Sinxron tarjima. Tarjimondan juda katta bilim, madaniyat, zakovat va fikrni tez ilg‘ab, uni ravshan ifodalaydigan so‘z topishni talab qiladi. Bunda notiq jumlalariningma’nosini bir zumda, darhol boshqa tilda qaytarish talab etiladi. Sinxron tarjimaga talab juda katta va uning ma’suliyati ham shu darajadadir.
Sinxron tarjima uchun ikki yoki undan ortiq tillarni mukammal bilish, leksik, talaffuz normalariga mukammal rioya etish, tez fahmlilik , siyosiy, sotsiologik, falsafiy, iqtisodiy tushunchalar hamda tilning barqaror borliklaridan, maqol-matallardan yaxshi xabardorlik talab etiladi.
Mashina yoki texnik tarjima. Kompyuter yoki boshqa txnikaviy vositalar yordamida bajariladign tarjimalarni mashina yoki texnik tarjima deb atash ham rasm bo‘lib kelmoqda. Mashina tarjimalar cheklangan lug‘at va cheklangan matnlar doirasida amalga oshiriladi. Badiiy matnlarni mashinada tarjima qilishning hozircha imkoni yo‘q. Asliyatdan tarjima. Tarjimaning eng maqbul snalgan yo‘li bu – asl tilning o‘zidan bevosita qilinadigan sifatl tarjimadir. Vositali tildan tarjima. Tarjima tarixi va amaliyoti vositali, ya’ni ikkinchi, uchinchi til orqali tarjima qilishning juda boy tajribalariga ega. Vositali til orqali bajariladigan tarjimalar bu san’at nazariyasi va amaliyotining barcha me’yor va mezonlriga, qoidalariga rioya etadi. Bunda ham aniqlik, muvofiqlik, moslik, yuksak badiiy, ilmiy xususiyatlarni saqlash va har jihatdan teng kuchga ega matn yaratish talab qilinadi. Albatta, vositali til orqali qilishda asl (orginal) tilining ayrim nozikliklari, ifodaviylik nyuanslari boy berilishi mumkin. Ammo tarjima faqat asliyatdan bulsin deb, qarab o‘tirish, har tomonlama bilimdon, tillarni chuqur egallagan tarjimonlar yeilishini kutish madaniyatlar aro hamkorliklar, yaqin aloqalarni orqaga surish bilan barobar bo‘ladi.