Reja: Kirish Byudjet –soliq siyosatining mohiyati va usullari

1. Byudjet –soliq siyosatining mohiyati va usullari
Davlatning soliq-byudjet siyosatining asosini quyidagilar tashkil etadi: - soliqlarni kamaytirish va davlat xarajatlarini ko'paytirish yalpi talabni oshiradi va shuning uchun ishlab chiqarish hajmining oshishiga, daromadlarning ko'payishiga, ishsizlikning pasayishiga olib keladi; va aksincha: - soliqlarning ko'payishi va davlat xarajatlarining pasayishi, yalpi talab, mahsulot hajmi, daromad, bandlik va inflyatsiya pasayishiga olib keladi.
Fiskal siyosat mahsulot bozorlari orqali milliy iqtisodiyotga ta'sir qiladi. Davlat xarajatlari iste'mol (C) va investitsiya (I) ga sarflanadigan xarajatlarga qo'shilib, umumiy talab (AD) hajmini oshiradi. Davlat xarajatlarining ishlab chiqarishga ta'siri hajmi va yo'nalishi bo'yicha investitsiya bilan bir xil. Davlat xaridlari hajmini oshirish orqali hukumat milliy iqtisodiyotga in'ektsiya (in'ektsiya) ni amalga oshiradi.
Soliqlarga kelsak, davlat xarajatlaridan farqli o'laroq, ular iste'mol va jamg'armalarni kamaytiradi, ya'ni. daromadlar oqimi. Binobarin, davlat xarajatlari va soliqlarining milliy ishlab chiqarish qiymati va daromadiga ta'sir yo'nalishi aynan teskari.
Fiskal siyosatni tahlil qilish moliya siyosatining multiplikator ta'sirini birlashtirishni o'z ichiga oladi.
Deylik, davlat xarajatlari va soliqlari teng ravishda oshdi. Keyinchalik, davlat xarajatlarining o'sishi ta'siri ostida yalpi talab oshadi va soliqlarning ko'payishi ta'sirida u kamayadi. Shu bilan birga, davlat xarajatlarining multiplikatori soliq multiplikatoridan kuchliroq bo'lganligi sababli, yakuniy, umumiy natijalar ishlab chiqarish hajmining o'sishi soliqlar va davlat xarajatlarining o'sishiga teng bo'ladi.
Soliqlar va davlat xarajatlarining teng ravishda ko'payishini ta'minlaydigan soliq-byudjet siyosati muvozanatli byudjet effektiga olib keladi, uning mohiyati shundaki, davlat xarajatlari va soliqlarining teng o'zgarishi muvozanat mahsulotining bir xil miqdordagi o'zgarishiga olib keladi. Boshqacha qilib aytganda, muvozanatli byudjet multiplikatori 1 ga teng.
Ixtiyoriy bo'lmagan soliq-byudjet siyosati multiplikatorni kamaytirish orqali YaMM tebranishini avtomatik ravishda kamaytiradigan avtomatik stabilizatorlar asosida qurilgan. Eng muhim avtomatik stabilizatorlar soliqlar, ishsizlik nafaqalari, daromadlarni indeksatsiya qilish va qishloq xo'jaligi subventsiyalari.
Agar iqtisodiyot tanazzulga uchragan bo'lsa, ya'ni. shaxsiy daromadlar va korxonalarning daromadlari kamayadi, keyin soliqlar ham avtomatik ravishda kamayadi, bu esa boshqa narsalar teng bo'lganda, yalpi talabning pasayishi oqibatlarini yumshatadi va ishlab chiqarishni barqarorlashtirishga yordam beradi. Shu bilan birga, soliqning past stavkasiga o'tish (daromadning pasayishi tufayli) multiplikatorning qiymatini oshiradi va iqtisodiyotni turg'unlikdan chiqarishga yordam beradi. Biroq, soliqlarni kamaytirish natijasida byudjet kamomadi paydo bo'ladi yoki ko'payadi.
Rivojlanish va inflyatsiya davrida daromadlar oshadi, soliq stavkalari o'sadi va multiplikator kamayadi, bu yalpi talab va ishlab chiqarish hajmining pasayishiga va narxlarning pasayishiga yordam beradi. Shunday qilib, soliq tizimining pasayish davrida soliqlarni qaytarib olishni qisqartirish va inflyatsiya davrida ularni ko'paytirish qobiliyati iqtisodiyotning kuchli avtomatik barqarorlashtiruvchisidir.
Ishsizlik nafaqasi iqtisodiyotga ham xuddi shunday ta'sir ko'rsatadi. Aholining bandligi yuqori bo'lgan taqdirda, ish bilan ta'minlash jamg'armasi o'sib boradi va umumiy xarajatlarga cheklov qo'yadi; kam bandlik davrida fond mablag'lari intensiv ravishda sarflanadi, iste'molni qo'llab-quvvatlaydi va ishlab chiqarish pasayishiga yordam beradi. Shunday qilib, stabilizatorlar ikkala yo'nalishda ham yuqoriga, ham pastga qarab ishlaydi.
Biroq, o'rnatilgan stabilizatorlar barcha makroiqtisodiy muammolarni to'liq hal qila olmaydi. Ular tsikldagi tebranishlarni yumshatadi, ammo ularning sabablarini bartaraf eta olmaydi, shuning uchun avtomatik moliyaviy siyosat ixtiyoriy siyosat bilan to'ldiriladi, bu esa turg'unlik davrida byudjet defitsiti va inflyatsiya davrida byudjet profitsiti oshishiga olib keladi.
Ixtiyoriy fiskal siyosat hukumat qaroriga asosan amalga oshiriladi va tovarlarni davlat xaridlari, davlat o'tkazmalari va soliqlar orqali amalga oshiriladi. Bu bozordagi umumiy xarajatlarning o'sishiga olib keladi va yalpi talabning o'sishini va natijada YaMM ishlab chiqarishni rag'batlantiradi. Shunga ko'ra, davlat xarajatlarining pasayishi umumiy xarajatlar va YaMMning muvozanat darajasining pasayishini anglatadi.
Ixtiyoriy fiskal siyosat quyidagilarni o'z ichiga oladi:
· Ishsizlarni davlat byudjeti mablag'lari hisobidan ish bilan ta'minlashga qaratilgan ish bilan ta'minlash dasturlarini amalga oshirish;
· Xarajatlar kamayganda va ehtiyoj oshganda iqtisodiy rivojlanishni barqarorlashtirishga imkon beradigan ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish;
· Soliqlarni joriy etish yoki bekor qilish yoki soliq stavkalarini o'zgartirish orqali soliq imtiyozlari hajmining o'zgarishi. Soliq stavkasini o'zgartirib, hukumat tushkunlik paytida tushumlarni tushishidan saqlaydi yoki aksincha, o'sish davrida mavjud daromadlarni kamaytiradi. Soliq stavkasining o'zgarishi inflyatsiyaga ta'sir qilish uchun ham ishlatilishi mumkin.
Ixtiyoriy fiskal siyosat iqtisodiy tsiklning bosqichiga qarab rag'batlantiruvchi (kengaytiruvchi), neytral yoki cheklovchi (cheklovchi) bo'lishi mumkin. Kengaytiruvchi soliq-byudjet siyosati mamlakatda iqtisodiy faoliyatni tiklashga, yalpi talabni oshirishga qaratilgan. U iqtisodiy tsikl to'lqinining pastga qarab qismida, soliq stavkalarini pasaytirish, soliq imtiyozlarini berish va davlat xarajatlarini ko'paytirish orqali amalga oshiriladi.
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat vositalari qatori fiskal siyosat orqali ham erishiladi. Fiskal siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb ham aytiladi.
Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YAIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to’liq bandlilikni, to’lov balansining muvozanatini va iqtisodiy o’sishni ta’minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi.
Iqtisodiyot turg’unlik yoki pasayish davrida bo’lgan vaziyatlarda davlat tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyosat-fiskal ekspansiya olib boriladi. YA’ni, davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning o’zida olib borish evaziga hal etadi. Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori bo’lishi va soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining o’sishiga va natijada, iqtisodiy salohiyatning ko’tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo, bunga Markaziy bank tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatidan samarali foydalanish va davlat xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib kelish orqaligina erishish mumkin. Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib chiqishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat- fiskal restriksiya olib boriladi. CHeklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarini (G) kamaytirish yoki soliqlarni (T) oshirish yoki bo’lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali iqtisodiyotning davriy o’sishini chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli davrlarda ushbu tadbirlar talab inflyatsiyasini kamaytiradi. Uzoq muddatli davrlarda esa yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib kelishi mumkin. Bu esa mamlakatning iqtisodiy salohiyatini izdan chiqaradi. Bunga davlat xarajatlaridan samarasiz foydalanish qo’shimcha turtki bo’lishi mumkin.