Reja Ishlab chiqarish texnologiyasi

3.O`rtacha va chegarali mahsulot. Ishlab chiqarish omillari bir-birining o`rnini bosishi
Ishlab chiqarish jarayonvda jonli mehnatdan foydalanishni o`rtacha va mehnat che-garali mahsuli tushunchalari yordamida ifodalash mumkin. 9.2- jadvalning 4-ustuni mehnat o`rtacha mahsuli APL ni ko`rsatib turibdi,bu foydalanilgan omil birligiga to`g’ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish hajmini o`zida aks ettiradi. O`rtacha mahsulot ish-lab chiqarish hajmi Q ni umumiy mehnat sarflari L ga taqsimlab aniqlanadi. Bizning misolimizda o`rtacha mahsulot dastlab ko`payadi, biroq mehnat sig’imi 4 birlikdan oshgan sari kamaya boshlaydi. 5-ustunda mehnat chegarali mahsulotlari MPL ko`rsa-tilgan bo`lib, bular mehnat sarfi bitta birlikka ko`payishi natijasida ishlab chiqarilgan qo`shimcha mahsulot hajmidir. Masalan, kapital miqdorga o`zgarmagan holda ya’ni u 10 birlik bo`lgani holda mehnat sarfini 2 dan 3 birlikka ko`paytirish mahsulot hajmini 30 dan 60 birlikka oshiradi, ya’ni qo`shimcha ravishda 30 birlik mahsulot (60—30) hosil qiladi. Mehnat chegarali mahsuli AQ/AL tarzida yoziladi (ya’ni, mehnat sarfi AL bitta birlikka ko`payishi natijasida ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi ya’ni AQ). Mehnat chegarali mahsuloti foydalaniladigan kapital miqdoriga ham bog’liq. Masalan, kapital sarfi 10 dan 20gacha ko`paysa, mehnat chegarali mahsulotining ko`payishi extimoli bo`ladi. O`rtacha mahsulot singari chegarali mahsulot ham avval ko`payadi, keyin esa pasayadi, biroq u faqat mehnat sarflari 3 birliqdan oshgandagina pasaya boshlaydi.
Yakun chiqaramiz: Mehnat o`rtacha mahsuloti = ishlab chiqarish hajmi /
mehnat sarflari = Q /L.
Mehnat chegarali mahsuloti = ishlab chiqarish hajmining ko`payishi /
mehnat sarflarining ko`payishi / AQ/AL.
9.2-jadvalda berilgan axborotning chizma tasviri hisoblanadi. Biz rasmdagi barcha nuqtalarni yaxlit chiziqlar orqali birlashtirdik. 9.2-a rasm ishlab chiqarish hajmi o`si-shini, biroq maksimum 112 birliqdan iborat maksimumga etmaganini va kelgusida pa-sayishini ko`rsatadi. Ishlab chiqarish egri chizig’ining bu qismi uzuquzuq chiziq bilan belgilangan bo`lib, u bilan mehnat sarfi 8 birlikdan yuqori bo`lganda ishlab chiqarish texnologik jihatdan samarali emasligini ko`rsatadi, demak u ishlab chiqarish fuktsiya-sining qismi hisoblanmaydi. «Samaradorlik» tushunchasi manfiy chegarali mahsulotni inkor etadi. 9.2-rasmda o`rtacha va chegarali mahsulotlar egri chizig’i ifodalangan.
O`rtacha mehnat mahsuli — bu kiritilgan mehnat omili miqdoriga bo`lingan umu-miy mahsulotdir. V nuqtada o`rtacha mahsulot ishlab chiqarish hajmi (60)ni kiritilgan omil Zga bo`linmasini aks ettiradi, yoki 20 birlikka teng kiritilgan mehnat omilini yoki mehnat sarflarini ko`rsatadi. Ko`rinadiki, ushbu o`rtacha mahsulot umumiy mahsulot egri chizig’ining dastlabki holatdan V nuqgasigacha bo`lgan egilishi bilan o`lchanadi. Umuman, o`rtacha mahsulot umumiy mahsulot egri chizig’ining qaysi bir nuqtasida keskin egiladi. Bu egilish boshlang’ich nuqgadan to shu nuqtagacha bo`ladi. Hatto yu-zaki o`rganish ko`rsatib turibdiki, o`rtacha mehnat mahsuli o`zining maksimal miqdori-ga V nuqgada etadi. Bu nuqtada chiziq o`zining dastlabki holatiga nisbatan eng katta burilishga ega bo`lib, keyin pasayadi.
Mehnat chegarali mahsuli — bu umumiy mahsulotni kiritilgan omil mehnatning yoki mehnat sarflarining unchalik katta bo`lmagan o`zgarishiga javoban siljishini ifo-dalaydi. Geometrik jihatdan chegarali mahsulot, ishlab chiqarish egri chizig’ining qaysi bir nuqtasida mahsulot chiqarish egri chizig’ining xuddi shu nuqtadagi egilish burcha-giga teng. Mahsulot ishlab chiqarish egri chizig’ining og’ish burchagi o`z navbatida shu nuqga orqali o`tkazilgan urinma chiziqning egilish burchagiga teng. Shunday qilib, A nuqtada chegarali mahsulot 20 birlikka teng bo`ladi, chunki urinma chizig’ining bur-chak koeffitsienti mahsulot ishlab chiqarish egri chizig’iga nisbatan 20ga teng. Urinma chiziqlarni mahsulot ishlab chiqarish egri chizig’iga nisbatan burchak koeffitsientlarini o`rganar ekanmiz, mehnat chegarali mahsuli dastlab o`sib borishi, mehnat sarflari 3 bir-lik bo`lganda o`zining cho`qqisiga chiqishi, keyin esa S nuqtadan D nuqtagacha silji-gan sari pasayib borishini ko`ramiz. D nuqtada ishlab chiqarish hajmi maksimumlasha-di, urinma chiziqning mahsulot ishlab chiqarish egri chizig’iga nisbatan egilishi O ga teng va chegarali mahsulot ham O ga teng bo`ladi. Bu nuqtadan yuqorida chegarali mahsulot manfiylashadi.