Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

bog’lovchilar: va, ham, lekin, ammo, biroq kabi yakka qo’llanadigan teng⁵

takrorlanib qo’llanadigan teng bog’lovchilar: goh..., goh...; bir..., bir...;

Bog‘langan qo’shma gaplar deb o’zaro teng bog’lovchilar yordamida birikkan, mazmuni va tuzilishiga ko’ra bir butunlikni tashkil etgan qo’shma gap turlariga aytiladi.

Bog‘langan qo’shma gapni boshqa qo’shma gap konstruksiyalaridan farqlab turuvchi asosiy grammatik belgi ularni tashkil etgan qismlarni bir-biriga bog’lovchi teng bog’lovchilar va yuklamalardir. Bog‘langan qo’shma gapni tashkil etgan qismlar orasida ham, bog‘lovchisiz qo’shma gaplarda bo‘lganidek, payt, qiyoslash, sabab-natija, izohlash va ayirish mazmun munosabatlari ifodalanadi. Bu xil qo’shma gap konstruksiyasi orasidagi farq faqat bog‘langan qo’shma gaplarda teng bog‘lovchilaming ishlatilishidagina emas. Bu farq yana ayirish mazmun munosabatining keng qo’llanishida, sabab va natija mazmun munosabatini ifodalovchi konstruksiyalaming mustaqilligida va har bir semantik munosabat ichida o‘ziga xos mazmun ottenkalarining ifodalanishida ko’rinadi.
Bog‘langan qo’shma gap qismlari orasida turli mazmun munosabatlarining ifodalanishida shu qismlar tarkibidagi gap bo'laklarining ma'nosi va o‘rinlashishi, ularning semantik va grammatik o‘zaro munosabati, ayrim leksik elementlarning qo‘llanishi gaplaming intonatsiyasi kabi faktorlar asosiy rol o’naydi. Masalan, qo‘shma gap qismlarida ma’nosi bir-biriga zid so’zlar va shakllarning qo’llanishi qiyoslash-zidlash va ayirish mazmun munosabatini keltirib chiqaradi: Ijtimoiy fanlar sohasida ma'lum ishlar qilinmoqda, ammo xolisona aytadigan bo'lsak, bu borada chop etilgan ko'pchilik darsliklar, o'quv qo'llanmalari, ommabop adabiyotlarning ham, aksariyati soha mutaxasislarining ham saviyasi talab darajasida emasligini qayd etishga majburmiz. ( I. A. Karimov) Romanni qayta o'qiganimda shunga ishonchim komil bo'ldiki, bunday qilganda yozuvchining na maqsadi, na oldiga qoyilgan vazifasi bajarilar ekan. (O'. Hoshimov ) .
Albatta, teng bog’lovchi bog’langan qo’shma gapni tuzuvchi asosiy vosita bo‘lib qoladi. Teng bog’lovchining har bir turi ma’lum bir mazmun munosabatini ro‘yobga chiqarishda xizmat qiladi (masalan, va bog’lovchisi biriktiruv munosabatini, lekin bog’lovchisi qiyoslash munosabatini ifodalagan qo’shma gaplarda ishlatiladi va boshqalar). Ammo teng bog’lovchilar biror mazmun muno-
sabati bilan qat’iy bog‘lanib qolmaydi (biriktiruv bog’lovchisi biriktiruv, sabab- natija hamda izohlash munosabatlari ifodalangan qo’shma gaplarda qo’llanishi mumkin va boshqalar).
Bog’langan qo’shma gapni tashkil etgan qismlar shaklan mustaqil, mazmunan o’zaro bog‘langan gaplardan tashkil topadi. Bunday qo‘shma gap qismlarining bir-biriga bog‘liqligi ularning strukturasida, kesimlarining semantik va grammatik munosabatida, umumiy gap bo‘laklarining bo‘lishida ham ko‘rinadi. Shuning uchun ham bog‘langan qo’shma gap, qancha gaplardan tashkil topmasin, yaxlit yagona bir konstruksiyani tashkil etadi.
Bag’langan qo’shma gaplar bog‘lovchisiz qo‘shma gaplardan farqlanib, yopiq konstruksiyalarni tashkil etadi. Bog’langan qo‘shma gaplar ichki qismdan tarkib topadi. Bu qismlar o‘zaro teng bog’lovchilar yordami bilan birikadi.
Qo’shma gaplami tashkil etgan qismlar orasida doimo bir xil semantik munosabat ifodalana bermaydi. Ko’pincha, bir qo’shma gapda birdan ortiq semantik munosabatlarning ifodalanganini ko‘ramiz. Masalan, biriktiruv munosabati boshqa semantik munosabatlar bilan bog’lanishi, ayiruv munosabatida qiyoslash munosabati bilan sabab-natija munosabati birlikda ifodalanishi mumkin va boshqalar. Ammo qanday murakkab mazmun munosabatlari ifodalanmasin, bu semantik munosabatlarning biri yetakchi bo‘lib, qolganlari qo‘shimcha mazmun ottenkalari sanaladi⁶.
Bog‘langan qo‘shma gaplami tashkil qilgan sodda gaplar o’zaro teng aloqada bo’ladi. Masalan: Qurbonoy burchak-burchakda yashirib namoz o'qib yurdi-yu ro'za tutganda qo'lga tushib qoldi. (O'. Hoshimov. 158-bet)
Qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar o’zaro teng bog’lovchilar va inkor bog’lovchilari, yuklamalar, bo’sa, esa yordamchilari bilan bog‘lanadi. Shularga ko‘ra, bog‘langan qo’shma gaplarni to’rt guruhga bo’lish mumkin:

1. 
   Teng bog’lovchilar yordami bilan tuzilgan bog’langan qo‘shma gap.
   
2. 
   Inkor bog’lovchisi yordami bilan tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap.
   
3. 
   Yuklama yordami bilan tuzilgan bog‘langan qo’shma gap.
   

4.Bo‘lsa, esa yordami bilan tuzilgan bog’langan qo’shma gap.