Режа: Хронология – вақт тўғрисидаги фан. Тарихий ва астрономик хронология

Араб даврийлиги. Ой календарида ҳар бир ойнинг биринчи куни ой бошига, яъни янги Ойнинг кўриниш пайтига тўғри келиши керак. Бунинг натижасида синодик ойнинг ўртача узунлиги 29,53059 кунни (аниқроғи 29,53058812 кундан) ташкил қилади. Аммо календарда ойлар фақат бутун сонли кунлардан ташкил топади, яъни 29 ёки 30 кундан иборат бўлади. Ой календаридаги ҳамма йилларни 354 кундан иборат, деб қабул қилинса, ҳар йили 0,3671 кунга тенг хатога йўл қўйилади. Шунинг учун бундай календарда яъни, Ой 10 йил ўтгандан кейин 4 кун олдин кўрина бошлайди (охирги ойнинг бошланишидан)². Шу сабабли ҳар уч йилдан сўнг 354 кун ўрнига 355 кунлик кабиса йили киритилади. Шундай қилиб бу ерда кўринаётган масала кабиса йиллар тизимини аниқлашдан иборат. Ўттиз йил ичида неча кабиса йили борлигини аниқлаш учун ни оламиз. Лекин . Шундай экан, 30 йил ичида 11 кабиса йили бўлар экан, чунки (хато:0.013 кун). Агар бир йил 354 кундан иборат дейилса, хато 0,367 кунга тўғри келади, 355 кун ҳисобланса, хато 0,633 кунга тенг бўлади. Шундай қилиб, биринчи ҳолда Ой боши биринчи йил бошидагига қараганда 0,367 кун олдинга сурилади, иккинчи ҳолда эса 0,633 кун орқага силжийди. Буни эътиборга олиб (шунингдек, даврийлик бошида хато нолга тенг деб қабул қилиниб), 30 йиллик даврийликдаги кабиса йилларининг ўрнини Мирзо Улуғбек аниқлаб чиқади. Булар: 2,5 7, 10, 13, 15, 18, 21, 24, 26, 29 йиллардир. Қабул қилинган кабисалар системасида 15 йил охирида хато 0,495 кунга етади. Агар бу касрни нол деб олинса, даврийликнинг ўн бешинчи йили, албатта оддий бўлади, бир деб олинса, Мирзо Улуғбекнинг ёзишича, ўн олтинчи йили кабиса йили бўлади. Текширилаётган системада даврнинг аниқлиги катта: даврийлик охирига келиб, Ой боши фақат 0,01 кунга силжийди. 100 даврийликда, яъни 3000 йил охирига келиб, хато фақат бир кунга етади халос.
Турк даврийлиги. Саккиз йиллик астрономик ой цикли салкам 2835 кунни ташкил қилади. Лекин саккиз ой календари йили эса (354 кундан) 2832 кундан иборат. Агарда саккиз йилнинг уч йилини кабиса йили қилиб белгиласак, мазкур даврийлик 2835 кунни ( ) ташкил қилади.
Турк даврийлигида иккинчи, бешинчи, еттинчи йиллар кабиса йиллари бўларди. Шуни таъкидлаш лозимки, 2835 кун ҳафтанинг сонига тўлиқ мос (2835:7 405). Даврийлик охирида ҳилолнинг кўриниши ҳафтанинг ҳар доим бир хил кунига тўғри келади.
Ой календарлари ҳаммаси «турк» ёки «араб» даврийликларига асосланган. Агар араб ва турк даврийликларидаги кабиса йилларига қарасак, уларда кабиса йиллари бир-бирига тўғри келмайди. Ой календарининг ўзига хос жиҳати унинг жуда аниқлигидадир. Лекин Ой календарининг «камчилиги» фаслларга мос тушмайди. Ой календарида янги ойнинг қайси куни чиқишини аниқлаш катта аҳамиятга эга. Буни қуйидагича аниқлаш мумкин. Масалан: 1985 йил мартда қайси куни янги ой кўринганини аниқлаймиз (жадвал №1). Бунинг учун:
1) жадвалнинг чап томонида юзлик сонлар, бу ҳолатда юзлик сон 19 дир. Чунки 1985 йил берилган. Унинг коэффиценти 6,8 га тенг;
2) жадвалнинг ўрта қисмидан ўнлик ва бирлик қисмларидаги, 8 ни ўнлик (вертикалига) ва 5 ни бирликдан (горизонталига) топамиз. Уларнинг кесишган жойида 20,2 сонини оламиз;
3) жадвалнинг ўнг томонидан мартнинг коэффицентини топамиз. У 24,1 га тенг;
4) юқоридаги учта сонни қўшамиз.

Агар чиққан натижа бир ойдаги кунлардан катта бўлса, уни 29,5 дан айирамиз¹.

Демак, 1985 йил март ойида янги Ой 21 март куни Гринвич вақти билан соат 0,6х24 14 да кўринган.
Жадвал №1