Reja: Axborot xavfsizligi va axborotni muhofaza qilish Axborotlarni texnik himoyalash Axborotlarni dasturiy himoyalash Axborotlarni kriptografik himoyalash usullari Axborot xavfsizligi va axborotni muhofaza qilish Axborot xavfsizligi

Axborot tizimlarida kriptografik usullar 
Axborot tizimlarida kriptografik usullar keng qo‘llanilmoqda. Chunki 
kompyuter tarmoqlari, jumladan Internet jadal rivojlanmoqda. Tarmoq orqali davlat, 
harbiy, tijorat va xususiy tasnifga ega katta hajmdagi ma’lumotlar uzatilmoqda. Bu 
ma’lumotlarga begona shaxslarning kirishi mumkin emas. Shu bilan birga, yuqori 
quvvatli kompyuterlarning, tarmoq va neyron hisoblash texnologiyalarining paydo 
bo‘lishi avval o‘ta mustahkam, amalda yechimi yo‘q deb hisoblangan kriptografik 
tizimlarni obro‘sizlantirdi. Bu esa zamonaviy kriptografik usullardan foydalanish 
o‘ta dolzarb ekanligini anglatadi. 
Zamonaviy kriptografiya axborot xavfsizligining konfedentsiallik, butunlik, 
autentifikatsiya va tomonlarning mualliflikni inkor etolmasliklari muammolarini hal 
etuvchi bilim sohasi hisoblanadi.
Konfedensiallikni ta’minlash deganda axborot bilan tanishish huquqi 
bo‘lmagan shaxslardan bu axborotni himoyalash tushuniladi. 
Raqib tomonidan nazoratda bo‘lgan aloqa kanali orqali uzatiladigan xabarning 
konfedentsialligini 
ta’minlash 
muammosi 
kriptografiyaning 
an’anaviy 
masalalaridan hisoblanadi. Oddiy holda bu muammo uchta subyekt (tomonlar)ning 
o‘zaro munosabati sifatida bayon etiladi. Axborot egasi (jo‘natuvchi), raqibdan 
himoya qilish maqsadida, ochiq kanal orqali qabul qiluvchiga yuborilayotgan ochiq 
ma’lumotni o‘zgartiradi, ya’ni shifrlaydi.
Uzatilayotgan xabar ma’nosi bilan tanishish huquqi yo‘q subyekt raqibni 
anglatadi. Rasshifrovka qilish bilan shug‘ullanuvchi kriptotahlilchi ham raqib 
sifatida qaralishi mumkin. Olingan xabarni haqiqiy qabul qiluvchi rasshifrovka 
qiladi. Raqib esa himoyalangan xabarga egalik qilmoqchi bo‘ladi, uning harakati 
hujum hisoblanadi. Hujum faol yoki sust bo‘lishi mumkin. Sust hujum yashirin 
eshitish, trafikni tahlil qilish, shifrlangan xabarni qo‘lga kiritish, deshifrovka qilish, 
ya’ni himoyani "sindirish"ga qaratilgan harakatlar hisoblanadi. Faol hujumda raqib 
xabarni uzatish jarayonini to‘xtatib qo‘yishi, qalbaki xabarlar yuborishi yoki shifrlab 
uzatilayotgan xabarni modifikatsiya qilishi mumkin. Bu faol harakatlar mos 
ravishda imitatsiya qilishga va almashtirib qo‘yishga urinish hisoblanadi.
Kalit shifrlashning asosiy elementi bo‘lib, berilgan xabarni shifrlashdagi 
almashtirishlar u orqali amalga oshiriladi. Odatda, kalit harf va sonlarning biror-bir 
ketma-ketligidan iborat bo‘ladi. 
Har bir almashtirish kalit bilan bir qiymatli aniqlanadi va biror kriptografik 
algoritm orqali amalga oshiriladi. Shifrlashda bir kriptografik algoritm har xil 
rejimlarda qo‘llanishi mumkin. Shu tarzda har xil shifrlash usullari (oddiy 

---

almashtirish, gammalash va boshqalar) amalga oshiriladi. Har bir rejimning afzallik 
va kamchilik tomonlari mavjud. Shuning uchun rejimni tanlash konkret holatga 
bog‘liq. Rasshifrovka qilishdagi kriptografik algoritm, umumiy holda, shifrlashdagi 
algoritmdan farq qilishi mumkin. Bu holatda shifrlashdagi va rasshifrovka qilishdagi 
kalitlar ham mos tushmasligi mumkin. Shifrlovchi va rasshifrovka qiluvchi 
algoritmlar juftligini kriptotizim, bu algoritmlarni amalga oshiruvchi qurilmani 
shifrovchi texnika deyiladi. 
Barcha holatlarga mos yagona shifr yo‘q. Shifrlash usulini, ya’ni kriptografik 
algoritm va undan foydalanish rejimini tanlash uzatilayotgan axborotning 
xususiyatiga (qiymatiga, hajmiga, tasvirlash usuliga, zaruriy uzatish tezligiga va 
boshqalar) hamda axborot egasining axborotni himoya qilish imkoniyatiga 
(qo‘llanilayotgan texnik vositalarining narxiga, qo‘llashining qulayligiga, 
ishlashining ishonchligiga va boshqalar) bog‘liq. Himoyalanadigan axborot turli-
tuman shakllarga (matnli, tovushli, ovozli, rasmli va boshqalar) ega bo‘lishi 
mumkin. Har bir shaklning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, shifrlash usulini 
tanlashda uni inobatga olish kerak. Shifrlangan axborotning hajmi, uni talab etilgan 
tezlikda uzatish hamda aloqa kanalining har xil xalaqit beruvchi shovqinlardan 
himoyalanganligi katta ahamiyatga ega. Bularning barchasi kriptografik algoritmni 
tanlashda va himoyalangan aloqani tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi. 
Butunlikni ta’minlash deganda axborotni ruxsatsiz o‘zgartirib bo‘lmasligining 
kafolati tushuniladi. Butunlikni kafolatlash uchun ma’lumotlar bo‘yicha biron-bir 
o‘zgartirishlarni amalga oshirishni aniqlaydigan sodda va ishonchli mezon bo‘lishi 
kerak. Bu o‘zgartirishlar matnni o‘chirish, almashtirish, yangisini qo‘yish orqali 
amalga oshirilishi mumkin. 
Autentifikatsiyalashni ta’minlash axborotli o‘zaro munosabat jarayonida 
axborotning o‘zini va tomonlarning haqiqiyligini tasdiqlash usullarini ishlab 
chiqishni anglatadi. Aloqa kanali orqali uzatilayotgan axborot manbasi, yaratilgan 
sanasi, tashkil etuvchi ma’lumotlari, uzatish sanasi va shu kabilar bilan 
auditenfikatsiya qilinishi kerak. 
Mualliflikni inkor etolmaslikni ta’minlash bu subyektlar tomonidan amalga 
oshirilgan harakatlarni tan olmaslik holati mumkinligini oldini oladi. 
Kriptografik faoliyatning tasnifi. Ko‘pgina kriptografik himoya usullarini 
qo‘llashda biror-bir axborot almashish zaruriyati vujudga keladi. Masalan, axborot-
telekommunikatsiya 
tizimi 
obyektlarini 
auditentifikatsiya 
qilish 
identifikatsiyalovchi va autentifikatsiyalovchi axborotlar almashinuvi orqali amalga 
oshadi. Umumiy holda, bunday tizimlar obyektlari (subyektlari)ning o‘zaro 
munosabati ma’lum bir kelishuvlar (protokollar)ga rioya etilgan holda bo‘ladi. 
Obyekt (subyekt)larning ma’lum bir maqsadga erishish uchun ketma-ket 
bajaradigan amalini formal jihatdan protokol deyish mumkin. Qo‘yilgan maqsad 
protokolning tuzilishini va qo‘llash xususiyatini belgilaydi. 
Kriptologiya ikki yo‘nalishdan: kriptografiya va kriptotahlildan iborat. 
Kriptotahlil kriptografiyaga teskari bo‘lib, unda kalitni bilmasdan turib axborotni 
rasshifrovka qilish amalga oshiriladi. 
An’anaviy (klassik) shifrlash usullariga o‘rinlarini almashtirish shifrlari, oddiy 
va murakkab almashtirish shifrlari va ularning kombinatsiyalari va modifikatsiyalari 

---

kiradi. Ta’kidlash joizki, o‘rinlarini almashtirish shifrlari va almashtirish 
shifrlarining kombinatsiyalari amaliyotda qo‘llanilayotgan har xil turdagi simmetrik 
shifrlarni tashkil etadi. 
O‘rinlarini almashtirish shifrlarida shifrlanadigan matnning harflari shu matn 
bloki ichida ma’lum qoidalar bo‘yicha o‘rin almashtiriladi. O‘rinlarini almashtirish 
shifrlari eng sodda va eng qadimiy hisoblanadi. 
Shifrlovchi jadvallar. Tiklanish (XIV-asr oxirlari) davrining boshlarida 
o‘rinlarini almashtirish shifrlarida shifrlovchi jadvallardan foydalanilgan. 
Shifrlovchi jadvallarning kaliti sifatida: jadvalning o‘lchami; o‘rin almashtirishni 
belgilovchi so‘z yoki jumla; jadval tuzilishining xususiyati bo‘lgan.