Reja: Astronomiyadan o’tkaziladigan sinfdan tashqari ishlarning turlari

g1
= 9.8 м/ с 
2
/3600 = 0.0027 м 
/с
2
Ikkkinchi tomondan aylana bo‘ylab harakatlanayotgan jism, 
a
= 
ш r
ga teng 
bo‘lgan markazga intilma tezlanishga ega bo‘ladi, bunda 
ш
- jismning burchak tezligi, 
r aylananing radiusi. 
Soddalik uchun Oy orbitasining radiusi 
r
= 60Ro bo‘lgan aylanadan iborat 
deb hisoblasak (bu yerda 
R
~ 6400 km - Yer radiusi), u holda r= 60 • 6400 • 10 м = 
3.84 • 10
6
м Oyning aylanish davri T=27,32 sutka yoki 
T
= 27,32 • 864000, 
с
= 2,36 
•
10
6
с.
Bundan Oy orbital harakatning markazga intilma tezlanishi quyidagicha 
topiladi: 
a
= ( 
2n/T
)
2
r=0.0027 m/s
2
Bu ikkala kattalikning bir-biriga mos kelishi, Oyning o‘z orbitasida ushlab 
turuvchi kuch, aslida, Yer yuzasidagi tortishish kuchidan 3600 marta kichik ekanligini 
ko‘rsatadi. 2. Chekinishsiz harakat. Kepler qonunlariga aniq bo‘ysunadigan harakat 
chetlanishlarsiz harakat deyiladi. Bunday ideallashtirish, ikki jismnigina o‘zaro 
ta’sirini hisobga olishi nazarda tutadi: masalan, planeta harakati, faqat Quyoshning 
tortish kuchi ta’sirida boshqariladi deb qaraladi. Ikki jism masalasi Nyuton totmonidan 
to‘liq hal qilingan. Chekinishli harakat. Quyosh sistemasi jimslari faqat Quyoshgagina 
tortilmasdan, balki bir-biri bilan ham tortishishlarining oqibatida vujudga kelgan 
chekinishli harakat tufayli ro‘y beradi. Chekinishlardan holi orbitalardan chetga 
chiqishlar hisobiga hosil bo‘lgan natijaviy harakat chetlanishli harakat deyiladi. Ingliz 
astronomi V. Gershel 1781 yilda faqat teleskopdagina kuzatiladigan yangi katta 
sayyora-Uranni kashf etdt. Uran orbitasining tashqarisida, undan uzoqda noMa’lum 
sayyora bo‘lib, u o‘zining tortishish maydoni bilan Uran harakatini chekintiradi degan 
fikr vujudga keldi. Astronomiya fani oldiga Uranning harakatidagi chekinishlardan uni 
chekintiruvchi noMa’lum sayyoraning vaziyatini aniqlash masalasi qo‘yildi. Bu 
murakkab masala deyarli bir vaqtda frantsuz olimi Leverg‘e va ingliz olimi Adams 
tomonidan mustaqil ravishda yechildi. 1846 yil 23 sentyabrda nemis astronomi Galle 
noma’lum sayyorani Lavere nazariy hisoblashlar yordamida ko‘rsatgan nuqtadan 
chetroqda kuzatdi. Yangi sayyoraga Neptun deb nom berildi. 1930 yilda AQSHlik 
astronom Tombo ko‘p yillik kuzatishlari asosida Quyosh sistemasidagi to‘qqizinchi 
planeta Plutonni kashf etdi. Ko‘tarilish to‘lqinlarining energiyasi Yer sharidagi barcha 
daryolardagi suvlarning quyilish energiyasidan ortiqdir. Bundan ko‘rinadiki 
ko‘tarilishlar energiyasidan foydalanish, dunyo energetikasining o‘sishiga katta hissa 
qo‘shadi. Quyosh Yerdan juda uzoqda bo‘lganligi uchun okeanlarda Oyga nisbatan 2,2 

---

marta kuchsiz ko‘tarilishlar hosil qiladi. Planetalarning hech qaysi biri, yulduzlar ham 
amalda Yer sirtida ko‘tarilishni yuzaga keltira olmaydi. Ko‘tarilish va pasayishlarning 
davriyligini tushuntirib, Oyning Yer atrofida aylanishi oqibatida Oyning yuqori va 
quyi kulminatsiyalari to‘liq yarim sutkada emas, balki o‘rtacha har 12 soat 26 minutda 
takrorlanib turishini eslatib o‘tish kerak. Ko‘tarilishlar va pasayishlar ham huddi 
shunday davr bilan takrorlanib turadi. 
Akademik litseylari uchun to‘garak tematikasining mazmunini ishlab chiqish. 
1-to‘garak dars. Kosmonavtika elementlari. To‘garak darsining maqsadi: 
Yerning sunhiy yo‘ldoshlari orbitalari va kosmik apparat (KA) larning Oyga va 
planetalarga uchish traektoriyalarining asosiy farq qiladigan tomonlarini ko‘rsatish. 
Nazorat savollari: 
1.
Astronomiya 
to‘garaklarining ishini tashqil qilish va rejalashtirish 
2.
Yuqori sinflar to‘garagi. 
3.Ilmiy - ommabop adabiyot bilan ishlash. 
4.Osmon yoritgichlarining ko‘rinma vaziyatlarini va harakatlarini o‘rganish