Reja: Аshtаrхоniylаrning hоkimiyat tеpаsigа kеlishi

Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi

Reja:

1. 
   Аshtаrхоniylаrning hоkimiyat tеpаsigа kеlishi
   
2. 
   Аshtаrхоniylаr оlib bоrgаn siyosаt
   
3. 
   Аbulfаyzхоn dаvridа Аshtаrхоniylаr
   

Shayboniylardan keyin Buxoro taxtini egallagan sulola – Ashtarxoniylar (kelib chiqishi Astraxondan bo‘lganligi uchun) yoki Joniylar (sulola asoschisi Jonibek Sulton nomidan olingan) hukmronligi o‘zbek davlatchiligi tarixidagi eng ziddiyatli davr hisoblanadi. Oliy hokimiyatni 150 yildan ortiqroq (1601-1756) davr mobaynida o‘z qo‘llarida saqlab kelgan ashtarxoniylar davrida markaziy davlat hokimiyati juda zaiflashdi, o‘zaro urushlar avj oldi. Abdullaxon ikkinchining sa’y-harakatlari bilan barpo etilgan ulkan Buxoro xonligi hududi qisqarib ketdi. Markaziy hokimiyat mamlakatdagi vaziyatni nazorat qilolmaganligi, hududiy yaxlitlikni ta’minlay olmaganligi sababli 17-asr boshlaridayoq Xurosonning katta qismi qo‘ldan boy berildi. Xorazmda mustaqil Xiva xonligi barpo etildi. 18-asr boshiga kelib esa xonlikning shimoliy chegaralarida Qo‘qon xonligiga asos solindi.

Ashtarxoniylar Jo‘jixonning o‘n uchinchi o‘g‘li To‘qay Temur avlodidan bo‘lib, 15-asrning 80-yillaridan boshlab Astraxan (Xojitarxon)da hukmronlik qilganlar. Bu shahar Ivan Grozniy qo‘shinlari tomonidan 1556 yilda egallangach, sulola yetakchisi Yormuhammad o‘z yaqinlari bilan Buxoroga kelib o‘rnashgan. Yormuhammadxonning o‘g‘li Jonibek Sulton tez orada xonning qizi Zuhro begimga uylanadi va shu tariqa Ashtarxoniylar Shayboniylar bilan yaqin qarindosh bo‘lib qoldilar. Jonibek Sulton va uning o‘g‘illari Dinmuhammad, Boqi Muhammad, Vali Muhammad Abdullaxon ikkinchi hukmronligi davrida yuksak mavqega ega bo‘lganlar. Shayboniylar o‘rtasidagi toju-taxt uchun kurash bu sulola vakillarining qirilib ketishiga sabab bo‘ldi. Natijada yirik o‘zbek qabilalari boshliqlari tomonidan Buxoro taxti Ashtarxoniy Jonibek Sultonga taklif etildi. U Xurosonda hokimlik qilayotgan o‘g‘li Dinmuhammad foydasiga taxtdan voz kechadi. Lekin Dinmuhammad Buxoroga kelishida qizilboshlar bilan to‘qnashuvda halok bo‘lgach, uning ukasi Samarqand hokimi Boqi Muhammad taxtga o‘tqazildi (1601-1606). Lekin hokimiyat rasman Jonibek Sulton qo‘lida bo‘lib, uning nomidan tangalar zarb etilgan, uning nomi xutbaga qo‘shib o‘qilgan.

Boqi Muhammad xonlikdagi ichki siyosiy nizolarga chek qo‘yishga harakat qildi, xonlikning shimoliy chegaralarini ko‘chmanchi qabilalardan himoya qilish choralarini ko‘rdi. Balx viloyatidan eronliklarni xaydab chiqarib u yerga ukasi Vali Muhammadni hokim etib tayinladi. Lekin 17-asr boshlarida Buxoro xonligi hududi Abdullaxon ikkinchi davridagiga qaraganda juda qisqarib ketgan edi. Ashtarxoniylar Xorazmni va Xurosonning katta qismini butunlay qo‘ldan boy berdilar. Toshkent uchun qozoq sultonlari bilan ko‘plab urushlar olib borishga to‘g‘ri keldi.

Boqi Muhammaddan so‘ng taxtga Vali Muhammad o‘tirdi. Uning qisqa hukmronligi davrida (1606-1611) ichki kurashlar yanada kuchaydi, yirik o‘zbek qabilalari beklari iqtisodiy-siyosiy jihatdan katta kuchga ega bo‘lib, xon hokimiyatiga bo‘ysunmas edi. Yangi xonning markaziy hokimiyatni kuchaytirishga bo‘lgan intilishi unga qarshi fitna bilan yakunlandi va taxtni Boqi Muhammadning o‘g‘li Imomqulixon egalladi. U o‘zining nisbatan uzoq davom etgan hukmronligi davrida (1611-1742) xonlikda hukm surayotgan o‘zaro urushlarga chek qo‘yishga va markaziy hokimiyatni mustahkamlashga muvaffaq bo‘lsada, Xuroson va Xorazmni qayta qo‘lga kirita olmadi. Bu davrda xon hokimiyatining mavqei oshdi, ichki vaziyat birmuncha yaxshilandi. Lekin undan keyin taxtga o‘tirgan Nodir Muhammadxon (1642-1645), Abdulazizxon (1645-1681) va Subxonqulixon (1681-1702) davrida mamlakatda siyosiy vaziyat yana izdan chiqdi. Bu xonlar maxalliy feodallarga va tashqi dushmanlarga qarshi to‘xtovsiz urush olib borishga majbur bo‘ldilar. Bu kurashlarda diniy ruxoniylar juda katta rol o‘ynadilar. Mamlakatda diniy mutaassiblik kuchaydi. Bu o‘z navbatida dunyoviy ilmlar rivojiga to‘sqinlik qildi.

Subxonqulixon davrida Buxoro hududida xivaliklarning uyushtirgan xujumlari iqtisodiy-siyosiy vaziyatni yanada qiyinlashtirdi. Abdulazizxon va uning o‘g‘li Anushaxon boshchiligidagi Xiva qo‘shinlari Zarafshon va Qashqadaryo voxasiga talonchilik yurishlari uyushtirib, shahar va qishloqlarni vayron qildilar. Bu yerlarda xo‘jalik izdan chiqib ketdi. Natijada oziq-ovqat mahsulotlari narxi qimmatlashdi, xalqning ahvoli yanada og‘irlashdi. Soliqlar bir necha barobar oshirildi, hatto, yetti yillik soliqlar birdaniga yig‘ib olina boshladi.

18-asr boshlariga kelib ashtarxoniylar davlatidagi inqiroz yanada kuchaydi. Bu sulola xonlari yirik saroy amaldorlari va qabila boshliqlariga qaram bo‘lib qoldilar. Ubaydullaxon (1702-1711) markaziy hokimiyatni kuchaytirishga intilgan so‘nggi ashtarxoniy hukmdor bo‘ldi. Uning Xisor, Termiz, Shahrisabz viloyatlarining isyonkor hokimlarini bo‘ysundirish uchun qilgan harakatlari natijasiz tugadi. Ubaydullaxonning 1708 yilda moliyaviy ahvolni yaxshilash uchun o‘tkazgan pul islohoti iqtisodiy vaziyatni yanada chigallashtirdi. Zarb etilgan past qiymatli mis pullar bozorlarda savdogarlar tomonidan olinmasdan, do‘konlar yopilib, Buxoro shahrida katta qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Qo‘zg‘olon bostirilgan bo‘lsada, siyosiy vaziyat izga tushmadi. Natijada Ubaydullaxon o‘ldirilib, taxtni Ashtarxoniylar sulolasining amaldagi so‘nggi xoni Abulfayzxon egalladi. Uning hukmdorligi davrida (1712-1747) mamlakatda qabila boshliqlari, viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga qarshi chiqishlari yanada kuchaydi. Amaldorlar fitnasi avj oldi.

Buxorodagi markaziy hokimiyat amalda bir guruh saroy amaldorlari qo‘lida edi. 1722 yilda Samarqandda mustaqil xonlikka asos solindi va bu xonlik 1731 yilgacha saqlab turildi. Mamlakatdagi ikki honkimiyatchilikdan ko‘chmanchi qozoqlar unumli foydalandilar. Ular 7 yil (1723-1729) davomida xosildor Zarafshon va Qashqadaryo voxalariga talonchilik yurishlarini uyushtirib turdilar. Shaharlarda hayot izdan chiqdi, butun-butun qishloqlar xuvillab qoldi. Mamlakat iqtisodiy va siyosiy inqiroz yoqasiga kelib qoldi. Yirik o‘zbek qabila va urug‘ boshliqlari o‘zlariga tegishli hududlarda mustahkam qo‘rg‘onlar barpo etib, markaziy hokimiyatga umuman bo‘ysunmay qo‘ydilar.

Bu siyosiy parokandalikdan tashqi dushmanlar ustalik bilan foydalandilar. Eronda yangi sulolaga asos solgan Nodirshoh qo‘shinlari 1736 yilda Movarounnahrga bostirib kiradi va Qarshi shahrini qamal qiladi. 1740 yilda Nodirshohning o‘zi katta qo‘shin bilan kelib Buxoro, Qarshi, Shahrisabz, Samarqand va Xisorni egalladi hamda katta boyliklarni olib ketdi. Bu harbiy harakatlar paytida Qarshi hokimi Muhammad Hakimbiyning o‘g‘li Raximbiy mang‘it Nodirshoh xizmatiga kiradi. Bu Muhammad Raximga keyinchalik Buxoro taxtini egallashga yordam berdi. 1747 yilda Nodirshoh Movarounnahrga yana xujum uyushtirib Toshkent, O‘tror, Turkistonni egalladi. Shu yili Abulfayzxon saroy fitnasi oqibatida o‘ldirildi va hokimiyatni Muhammad Raxim mang‘it egalladi. So‘nggi Ashtarxoniylardan Abdulmo‘min (1747-1751), Ubaydullaxon ikkinchi (1751-1754) va Sherg‘ozi (1754-1756) Buxoro taxtiga rasman o‘tqazilgan bo‘lsalarda amalda davlat boshqaruvi butunlay Muhammad Raxim mang‘it (1756-1759 qo‘lida edi. U 1756 yil dekabrda rasman Buxoro taxtiga o‘tqazildi va shu tariqa Buxoro xonligida yangi sulola – mang‘itlar hukmronligi boshlandi.

Ashtarxoniylar davlat tizimi o‘z tuzilishi, mohiyatiga ko‘ra Shayboniylar davlat tizimidan deyarli farq qilmas edi. Xon rasman oliy hokimiyat boshlig‘i bo‘lib, davlatning ichki va tashqi siyosatga bog‘liq barcha masalalar uning ixtiyori bilan hal qilinar edi. Lekin amalda ko‘pgina ashtarxoniy hukmdorlar yirik saroy amaldorlari qo‘lida o‘yinchoq bo‘lib qolgan bo‘lsada, joylarda mahalliy hokimiyat tamomila viloyat hokimlari ixtiyorida edi. Bu markaziy boshqaruvning zaifligi oqibati bo‘lib, u ko‘p hollarda mamlakatni inqirozga olib kelardi.

Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shahar Balx bo‘lib, uni taxt vorisi boshqarardi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo‘lib, markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi. Bu davrda saroyda otaliq mansabi eng yuksak mansab darajasiga ko‘tarildi. Lekin, barcha saroy mansablarining nomlanishi va vakolati Shayboniylar davridagidan uncha farq qilmas edi. Otaliqdan tashqari devonbegi, parvonachi, mushrif, xazinachi va boshqa saroy amaldorlari davlat boshqaruvida katta ahamiyatga ega edilar.

Viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga bo‘ysunishi belgilangan yillik soliqlarni to‘plab xon xazinasiga yuborib turish, xon farmoniga ko‘ra xarbiy yurishlarda o‘z qo‘shinlari bilan qatnashishdan iborat edi xolos.

Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi hududi juda qisqarib ketdi. 17-asr boshlarida xonlikka bo‘ysunuvchi oltita viloyat – Buxoro, Samarqand, Sagaraj, O‘ratepa, Shahrisabz va G‘uzor viloyatlari tilga olinadi xolos. Keyinchalik Imomqulixon tomonidan Xisor, Toshkent, Turkiston, Farg‘ona, Balx viloyatlari qayta bo‘ysundirilgan bo‘lsada, Xurosondagi bir necha yirik viloyatlar va Xorazm butunlay Buxoro xonligi tarkibidan chiqdi. Bu davrda shayboniylar davridagidek ijtimoiy tabaqalar saqlanib qolgan bo‘lsada, ularning mavqeida o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi. Jumladan, oliy tabaqa xisoblangan xon va uning avlodlari, saroy amaldorlarining mavqei birmuncha pasayib, sarkardalar hamda viloyat hokimlarining mavqei oshdi. Shunindek, bu davrda Jo‘ybor xo‘jalarining avlodlari mavqei juda yuqoriga chiqadi. Asosiy soliq to‘lovchi fuqaro – raiyatning ahvoli yanada yomonlashdi. Ashtarxoniylar davrida o‘zaro ichki urushlar avj olib, harbiy soxada jiddiy o‘zgarishlar, islohotlar qilinmadi. Qo‘shin tuzilishi va jang olib borish usuli ashtarxoniylar davridagidek bo‘lib, bu usul bu davrga kelganda o‘z ahamiyatini yo‘qota boshlagan edi. Mamlakatda tashqi va ichki dushmanlarga to‘siq bo‘la oladigan qudratli harbiy qo‘shinning barpo etilmaganligi, uyushgan markaziy qo‘mondonlikning yo‘qligi sababli Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi xarbiy jihatdan o‘ta zaiflashib ketdi. Natijada xonlik xududi qisqarib bordi.

Ashtarxoniylar davriga xos bo‘lgan o‘zaro urushlar, siyosiy tarqoqlik, soliqlarning muttasil oshib borishi iqtisodiyotni, uning yetakchi tarmog‘i bo‘lgan qishloq xo‘jaligini inqirozli ahvolga solib qo‘ydi. Bu davr dehqonchiligida o‘rta asrlarga xos yer egaligi, iqtisodiy munosabatlar to‘la saqlanib qoldi. An’anaviy yer egaligi ham saqlanib kelar edi. Bu davrda ma’muriy va diniy amaldorlarga tegishli bo‘lgan suyurg‘ol, iqto yerlar hamda vaqf yerlari ko‘payib bordi. Bu yerlarda asosan, oddiy dehqonlar ijaraga yer olib ishlardilar.

Qishloq xo‘jaligida an’anaviy oziq-ovqat ekinlari yetishtirilgan va bu mahsulot ichki extiyojni qondirgani holda, bir qismi chetga ham chiqarilgan. Ashtarxoniylar davrida chorvachilik ham qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i sifatida faoliyat ko‘rsatib keldi.

Xunarmandchilikning asosiy markazlari shaharlar bo‘lib qolgan bo‘lsada, o‘zaro iqtisodiy munosabatlarning zaiflashishi va natural xo‘jalikning rivojlanishi sababli, eng kerakli hunarmandchilik mahsulotlarini yetishtirish ko‘pgina yirik qishloqlarda ham rivojlana boshladi. Mamlakatning hunarmandchilik mahsulotlariga bo‘lgan extiyoji asosan mahalliy xunarmandlar mahsulotlari hisobiga qondirilar edi. Bu davrda to‘qimachilik va u bilan bog‘liq hunarmandchilik turlari (ip yigirish, gazlamalar tayyorlash, tayyor kiyimlar tikish va boshqalar) rivojlanishda davom etib, bu soha butun o‘rta asrlar davrida bo‘lganidek xunarmandchilikning yetakchi tarmog‘i bo‘lib qoldi. Shu bilan birga kulolchilik ham rivojlanib bordi. Bu davr xunarmandchiligida metall va yog‘ochga ishov berish, yog‘och va ganch o‘ymakorligida ham o‘rta asr an’analari davom ettirilishi bilan birga ko‘pgina o‘ziga xosliklar ko‘zga tashlanadi.

Mamlakat iqtisodiy hayotida savdo-sotiqning o‘rni va ahamiyati xatto urushlar kuchaygan davrda ham birmuncha saqlanib qoldi. Asosiy savdo markazlari sifatida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqa yirik shaharlarning mavqei oshib bordi. Xonlikda dehqonchilikdan, chorvachilik va hunarmandchilikdan olinaditgan mahsulotlarning turli-tumanligi ichki savdoning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda tashqi savdo aloqalari rivojlandi. Xususan, Rossiyaning turli savdo shaharlari (Astraxan, Orenburg, Sibirdagi shaharlar), Hindiston, Eron, Qoshg‘ar, Turkiya bilan savdo-sotiq olib borildi. Tashqi bozorga asosan turli qishloq xo‘jalik mahsulotlari chiqarilardi. Bu davrda paxta, teri, jun, turli matolarning asosiy xaridori sifatida Rossiya katta ahamiyatga ega bo‘la boshladi.

Ashtarxoniylar davrida an’anaviy bo‘lgan xiroj, zakot, ixrojot, boj kabi soliqlardan tashqari juda ko‘plab katta-kichik soliqlar joriy etildi. Ular asosan o‘zaro urushlar sababli bo‘shab qolgan xazinani to‘ldirishga, qo‘shin ta’minotiga, xon va saroy amaldorlarining harajatlarini qoplashga sarflanar edi. Asosiy soliq to‘lovchilar dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlar va chorvadorlar bo‘lib, shahar va qishloq aholisi bu soliqlarni to‘lash bilan bir qatorda turli ommaviy ishlarga va majburiyatlarga ham safarbar qilinar edi.

Ashtarxoniylar davriga hos bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ziddiyat madaniy hayotga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Mamlakatda dindorlar mavqeining oshib borishi madrasalarda dunyoviy bilimlar ahamiyatining pasayishiga, bu paytga qadar erishilgan yutuqlarning unutilib borishiga olib keldi. Natijada ilm-fan, madaniyat beshigi bo‘lgan Movarounnahr Ashtarxoniylar davrida siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan qoloq bir o‘lkaga aylandi. 17-asrda Buxoro xonligidagi yirik shaharlarda oliy ta’lim beruvchi 150 ga yaqin madrasalar faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsada, ulardagi ta’lim tizimi zamon taraqqiyotini belgilab beradigan bilimlarni berishda ojiz edi. Lekin bunga qaramay, bu davrda ilm-fan va madaniyat taraqqiyoti to‘xtab qolmadi. Tarixnavislik va adabiyot sohalarida bir qator qimmatli asarlar yaratildi. Ular ichida Mahmud ibn Valining «Baxr al-asror» asari, Muhammad Yusuf Munshiyning «Tarixi Muqimxoniy» asari, xoja Samandar Termiziyning «Dastur al muluk» asari, Mir Muhammad Amin Buxoriyning «Ubaydullanoma», Muhammad Vafo Karmanagiyning «Tuhfat ul-xoniy», Abdurahmon Davlatning «Tarixi Abulfayzxon» kabi tarixiy asarlari yaratildi. Adabiy hayotda Turdi Farog‘iy, Gulxaniy, Sayyido Nasafiy, G‘ofur Samarqandiy kabi shoirlar keng xalq ommasiga manzur bo‘lgan qimmatli asarlarini yaratdilar.

Ashtarxoniylar davrida ham ko‘plab masjid, madrasalar, bozorlar, hammomlar, karvonsaroylar, rabotlar, honaqohlar, sardoba va boshqa inshootlar barpo etildi. Samarqandda 17-asr oxirida bir qancha yirik binolar qurildi. Bular ichida Registon maydonida Yalangto‘shbiy mablag‘iga qurilgan Sherdor (1661) va Tillakori madrasalarini aytib o‘tish mumkin. Bu davrda savdo-sotiq bilan bog‘liq inshootlar qurilishi ham ancha rivojlandi. Mahalliy boylar, amaldorlarning mablag‘i hisobiga qurilgan ko‘plab karvonsaroylar, rabotlar, sardobalar bunga misol bo‘la oladi.

Xulosa qilib aytganda, Ashtarxoniylar davri (1601-1756) Movarounnahrda o‘zaro siyosiy nizolar, markaziy hokimiyatning zaiflashib borishi bilan xarakterlansada, iqtisodiy hayotda, madaniyatning ba’zi sohalari (me’morchilik, tarixnavislik, adabiyot)da ijobiy siljishlar ham ko‘zga tashlanadi.

Ashtarxoniylar sulolasi hukmdorlari

1. 
   Boqi Muhammad – 1601-1606 yillar.
   
2. 
   Vali Muhammad – 1606-1611 yillar.
   
3. 
   Imomqulixon – 1611-1642 yillar.
   
4. 
   Nodir Muhammadxon – 1642-1645 yillar.
   
5. 
   Abdulazizxon – 1645-1681 yillar.
   
6. 
   Subxonqulixon – 1681-1701 yillar.
   
7. 
   Ubaydullaxon – 1702-1711 yillar.
   
8. 
   Abulfayzxon – 1711-1747 yillar.
   
9. 
   Abdulmo‘min – 1747-1751 yillar.
   
10. 
    Ubaydulloh II – 1751-1753 yillar.
    
11. 
    Sherg‘ozi – 1754-1756 yillar.