Reja: Alkaloid tushunchasini tahlili

Izoxinolin alkaloidlari. Tabiatda juda keng tarqalgan. 1000dan ortiq vakillarini tuzilishi o’rganilgan. Ko’proq Papaveraceae va bir qator boshqa o’simlik oilalarida uchraydi. Bu turdagi alkaloidlar o’zi tarkibida izoxinolin halqasini saqlaydilar.


Izoxinolin alkaloidlirini N-oksifenilalanindan biogenezi o’simliklarni ¹⁴C nishonlangan tirozin bilan oziqlantirish orqali isbotlangan.

Salsolin Salsolia Richteri dan A.Orexov va Proskurnina tomonidan ajratib olingan. Bu o’simlikda 0,1-0,7% gacha salsolin bo’ladi. Salsolin tetragidroizoxinolin skeletiga ega bo’lib, tarkibida gidroksil va metoksil gurhlarini saqlaydi. Salsolin gipertoniyada qon bosimini kamaytiradi.

Papaverin Papaver somniferumdan 1848 yili V.Merk tomonidan ajratib olingan bo’lib, benzilizoxinolin alkaloidlar qatoriga kiradi. Tuzilishi 1883-1898 yillarda Goldshmidt tomonidan isbotlangan. Sintezini 1909 yili Pikte amalga oshirgan. Papaverin spazmolitik, tomirkengaytiruvchi ta’sirga ega bo’lib, gipertoniya, stenokardiya, miya tomirlari hamda yurak qon-tomir sistemasi spazmalarini bartaraf qilishda qo’llanadi. Tibbiyotda sintezlangan papaverin va uni sintetik analoglari no-shpa va dibazol qo’llanadi.

papaverin no-shpa dibazol

Morfin alkaloidini birinchi marta 1806 yili Sertyurner Papaver somiferum dan toza holatda ajratib olgan. Tuzilishi 1925 yilda R.Robinson tomonidan isbotlangan. Sintezini 1952 yili Geyts amalga oshirgan. To’liq stereokimyosini 1955 yilda D.Xodjkin RSA usulida aniqlagan. Morfin alkaloidini tuzilishi asosida piperidinfenantren yoki gidroizoxinolin sistemasi yotadi. Radikallarni tuzilishiga ko’ra morfinni kodein, tebain va geroin kabi hosilalari bo’ladi.


Indol sistemasini tutgan alkaloidlar eng katta guruhni tashkil qilib, aniq tuzilishi o’rganilgan vakillarini soni 1500 dan ortgan. Ularni tuzilishi oddiy ikki halqali indol sistemasidan tortib o’ta murakkavb bimolekulyar ko’p halqali tuzilmalarni tashkil qiladi. Ularning tuzilishini o’rganishda klassik kimyoviy va zamonaviy uskunaviy usullar keng qo’llaniladi.

Oddiy indol alkaloidlar qatoriga indol sistemasiga qo’shimcha ravishda sodda o’rinoluvchilar kiritilgan moddalarga aytiladi. Masalan, Meksikada uchraydigan

Psilocybe mexicana zamburug’idan ajratib olingan psilotsin va psilotsibinlar kiritiladi. Ular juda kichik dozada psixomimetik effektlar chaqiradi(gallyutsinatsiya).

Janubiy Amerikada uchraydigan Bufo vulgaris baqalarining terisidan ajratib olingan bufotenin va o’xshash alkaloidlari ham kuchli psixomimetik ta’siriga ega.

Ularning ko’rsatilgan fiziologik ta’siri kimyoviy tuzilishini serotoninga yaqinligi bilan tushuntiriladi. Ma’lumki, serotonin MNS nerv impulslarini mediatori sifatida tan olingan. Ezerin Afrikada o’sadigan Phisostigma venenosum zaharli o’simligi mevalaridan ajratib olingan. Bu o’simlikni boshqa nomi adabiyotda keng tarqalgan – Faba calabria(kalabar loviyasi). Tuzilishini R.Robinson taklif etgan, sintezini Julien 1935 yili amalga oshirgan, absolyut konfigurasiyasi 1969 yili aniqlangan. Farmakologiya. Fizostigmin ko’z qon bosiminin tushurishga, ayrim asab va oshqozon kasalliklarini davolashda ishlatiladi.

Murakkabroq tuzilishli indol alkaloidlaridan bizning davrimizda O’zbekistonda akademik S.Yu.Yunusov shogirdlari tomonidan oqchangal o’simligidan ajratib olingan nitrarin guruhi alkaloidlarini keltirish mumkin. Ularning birinchi vakili nitrarin(XXVI) yangi geterosiklik sistemaga ega bo’lib, o’z tarkibiga uch azot atomi va dimetilen ko’prikchasini kiritadi. Uni tuzilishini isbotlashda kimyoviy usullardan selen bilan degidrogenlash reaksiyasi samarali qo’llanilgan. Reaksiya mahsulotlarining tuzilishidan kelib chiqib, nitrarinning tuzilishi tiklangan. Fazoviy tuzilishini aniqlash uchun RSA usuli qo’llanilgan. Nitrarin C₂₀H₂₅N₃ tarkibga ega bo’lib, optik aktivlikka ega emas. S.h._ Nitrarin alkaloidi uchun 14,21-etano-16-azaioximban yoki geksagidropirido [2,3:1,4] 1,2,3,4,6,7,12,12b-oktagidroindolo [2,3-a] xinolizin tuzilishi berilgan. Rentgen spektrini olish uchun С₂₀H₂₅N_{3 } 2HCI _ H₂O monoklin kristallari olindi. Nitrarin dixlorgidratida aktiv vodorod atomlari vodorod bog’lanishni hosil qiladilar Halqalarni konformasiyasiga to’xtaladigan bo’lsak, AB indol sistemasi С-3 va С-6 atomlari bilan deyarli yassi tuzilishga ega. C tetragidropiridin halqa kuchli chetlanishli konformasiyaga ega bo’lib, shartli ravishda yarim kreslo sifatida qaralishi mumkin. Azatriptitsen sistemasidagi qo’shimcha dimetilen ko’prikcha hisobiga DFG halqalar faqat qayiq konformasiyasiga ega bo’ladilar. Chekkadagi E halqa triptitsen sistemasi bilan kondensatlanishi natijasida qayiq yoki yarimkreslo konformasiyasini oladi. Nitrarinda E halqa qayiq konformasiyasiga egadir. Aromatik bog’ni o’rtacha uzunligi 1.39 A⁰; C-C oddiy bog’ni uzunligi 1.53 A⁰; N-1 atomi uchun N-C bog’ni uzunligi 1.37A⁰ ; N-4 va N-16 uchun N-C bog’ni o’rtacha uzunligi 1.53A⁰ ni tashkil etadi. Bu qiymatlar va vodorod bog’larni taqsimlanishi dixlorgidratda N-4 va N-16 atomlarini protonlanganini ko’rsatadi. A benzol halqa valent burchagi 120.0⁰(1.4^I), B pirrolniki 108.0⁰(1.2^I), to’yingan olti a’zoli halqalar D, E, F va G niki 110.1⁰ (1.2^I) ga teng. Nitrarin kristallari markaziy simmetriya fazoviy guruhiga tegishli bo’lib, optik faollikka ega emas va tabiiy rasemat holida uchraydi. Nitrarin ikkilamchi - uchlamchi asos bo’lib, piperidin halqadagi ikkilamchi azot atomi hisobiga turli reaksiyalarga kirishadi.