Referati tayyorladi: Mustafoyeva Yorqinoy. B tekshirdi: Erdanov Zafar. D

Navoiy Davlat Pedogogika Instituti
Ingliz tili va Adabiyoti fakulteti
103-guruh talabasi
Mustafoyeva Yorqinoyning
Tilshunoslik fanidan tayyorlagan

REFERATI

Tayyorladi: Mustafoyeva Yorqinoy .B

Tekshirdi: Erdanov Zafar.D

MAVZU: Turli tillardagi fonetik hodisalar. Turli tillardagi fonemalar sistemasi.

REJA

• 
  O`zbek tilidagi fonetik o`zgarishlar.
  
• 
  Turk tilidagi tovush o`zgarishlar.
  
• 
  Fonema tushunchasi va fonemalar soni.
  
• 
  Foydalanilgan adabiyotlar:
  

O`zbek tilidagi fonetik o`zgarishlar

• 
  O`zbek tilidagi fonetik o`zgarishlar
  
• 
  Nutq jarayonida turli xil so`zlarda tovush o`zgarishlari vujudga kelishi mumkin.
  
• 
  Tovush o`zgarishlari turlicha bo`lishi mumkin.
  
• 
  Jumladan, tovush tushishi, tovush almashinishi, tovush ortishi, tovush ikkilanishi kabilar.
  
• 
  Bunday tovush o`zgarishlari pozitsion va kombinator tovush o`zgarishlariga bo`linadi.
  

Masalan: til oldi unlilari (a, e, i) til orqa undoshlari (q, g`, x) ning talaffuz etilishiga muvofiqlashib orqaga siljiydi.

Kombinator tovush o`zgarishlari

Kombinator ( lot. Combinare – qo`shmoq, birlashtirmoq) o`zgarishlar yonma- yon tovushlarning o`zaro ta`sirlashuvi natijasida yuzaga keladi. Akkomodatsiya- (lot. Accomodatio-moslashish) – yonma-yon turuvchi 2 tovush (unli va undosh) artikulatsiyasining qisman moslashishi. Assimilatsiya – yonma-yon kelgan ikki tovushning o`zaro o`xshashga aylanishi.

• 
  Assimilatsiya – yonma-yon kelgan ikki tovushning o`zaro o`xshashga aylanishi.
  
• 
  Mas: ketdi – ketti, sizsiz - sissiz
  
• 
  Dissimilatsiya – yonma-yon kelgan ikki tovushnining aksincha noo`xshashga aylanishi.
  
• 
  Mas: maqsad - maxsat
  
• 
  Metateza – yonma-yon kelgan iki tovushnining o`zaro o`rin almashinishi.
  
• 
  Mas: tuproq – turpoq, daryo – dayro
  
• 
  Diareza – (yun. Diaresis – ajralish, bo`linish) muayyan talaffuz sharoiti tufayli so`z tarkibidagi tovushlarning tushib qolishi.
  
• 
  Mas: pastqam - pasqam¹
  

Pozitsion fonetik o`zgarishlar

• 
  Pozitsion o`zgarishlar (lot. Positio – holat, joylashish) so`z o`zagidagi yoki unga qo`shiladigan qo`shimchalar tarkibidagi ayrim tovushlarning ma`lum fonetik qurshhov yoki pozitsiya natijasida talaffuz etilmasligi.
  
• 
  Prokopa –so`zning boshida talaffuzda tovush tushishi. Mas: yiring – iring, yilon – ilon.
  
• 
  Sinkopa – so`z o`rtasida tovushnining tushib qolishi. Mas: o`g`il – o`g`lim
  
• 
  Apakopa – so`z oxirida talaffuzda tovush tushib qolishi. Mas: baland - balan
  

Eliziya – unli bn tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so`zning qo`shilishi natijasida unlilardan birining tushib qolishi.

• 
  Eliziya – unli bn tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so`zning qo`shilishi natijasida unlilardan birining tushib qolishi.
  
• 
  Mas: yoza oladi – yozoladi
  
• 
  Sinerezis – so`z o`rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanib, nutqda tushib qolishi.
  
• 
  Saodat – so:dat, maorif – mo:rif
  
• 
  Proteza – so`z bshida talaffuzda tovush ortishi.
  
• 
  Mas: stakan – istakan
  
• 
  Epenteza – so`z o`rtasida talaffuzda tovush ortishi. Mas: fikr – fikir
  
• 
  Epiteza – so`z oxirida talaffuzda tovush ortishi.
  
• 
  Mas: bank - banka
  

Turk tilidagi [d] tovushi til oldi, portlovchi, shovqinli, jarangli tovush

• 
  Turk tilidagi [d] tovushi til oldi, portlovchi, shovqinli, jarangli tovush
  

bo‘lib, uning artikulyatsiya o‘rni xuddi jarangsiz [t] tovushi kabidir.

• 
  Turk tilidagi [g] tovushi til orqa, portlovchi, shovqinli, jarangli undosh
  

tovush bo‘lib, artikulyatsiyasi xuddi [k] tovushi kabidir.

• 
  Turk tilidagi [v] tovushi lablanish, sirg‘aluvchi, shovqinli, jarangli²
  

undosh tovushdir. [v] tovushining artikulyatsiya o‘rni xuddi [f] tovushi ³kabidir