Referat mavzu: Kation bog’lovchi mezbonlar. Bajardi: iii-kurs talabasi Sobirov Bekzod Tekshirdi

(a) N- va (b) S-biriktirilgan lariat-efirlarning sintezi

Qizig‘i shundaki orto-izomerning (5.11) unumi 70%-dan oshiq, ikkita yonaki zanjirli donorlari sterik to‘siqlar tufayli metall kationining koordinatsiyasida ishtirok etmagan para-izomer (5.12) esa 30%-li unum bilan hosil bo‘ladi. Bu o‘tish holatida metall kationi reagent bilan bog‘lanish reaksiya mexanizmi muhim ekanligi to‘g‘risida dalolat beradi. Ushbu effekt kinetik templat effekti deb nom olgan.

Kriptandlar
Ch.Pedersen ishlaridan keyin Strasburg universitetidan (Fransiya) yosh olim J.-M.Len kraun efirlarning uch o‘lchovli analoglarini tuzishga urinib ko‘rdi. Kraunga o‘xshash mezbon ichida metall ionlari butunlay kapsulalangan xolda bo‘lishi oldindan bilgan. O‘z navbatida bu mezbonning kation tanlovchanligini oshirishga va ionofor singari transport xossalarini kuchayishiga olib kelishi kerak. Ushbu faktorlarni inobatga olgan xolda, yuqori suyultirish usulini qo‘llab, Len bitsiklik kriptand (kriptandlar “kruptos” yunoncha-yashirin, metall ionlarini o‘rab olish qobiliyatiga ega) va unga o‘xshash ko‘pgina birikmalar yuqori unumli sintezini amalga oshirdi

[2.2.1]Kriptand ( n=1, (5.14) va [2.2.2] kriptandlarning (n=2, (5.13) sintezi.

Ushbu qatordagi birinchi va eng muhim bo‘lgan [2.2.2] kriptand Kriptofiks (Kryptofix) savdo nomi bilan sotiladi. Bu mezbon 18-kraun-6 efir o‘lchamiga teng bo‘lgani uchun K+ -kationiga katta tanlovchanlikni namoyon qiladi. Metanolda K+ kriptand bilan bog‘lanishi kraunga bog‘lanishidan 104 marta kuchliroqdir. Shunga o‘xshab, [2.2.1] kriptand (5.14) Na+ -ioniga tanlovchanligi yuqori. Metall kationlarini bog‘lash qobiliyati kriptandlarda kraun efirlarga nisbatan yuqori bo‘lishining sababi kriptandlarning uch o‘lchamli bo‘shlig‘idir, bu esa M+ -ionlarini sferik tanlab olishga imkon beradi.

Yuqori suyultirish usuli serqirrali bo‘lishiga qaramasdan, moddani ko‘p miqdorda olish imkonini bermaydi va odatda ancha bosqichlardan iborat, bunga misol tariqasida diboran bilan qaytarilgan dekarboksillashning ohirgi bosqichini ko‘rsatsa bo‘ladi. Lenning birinchi ishlaridan keyin murakkablikning turli darajali ko‘pgina kriptandlar, hamda xiral va uchta har xil ko‘prikchaga ega bo‘lgan molekulalar sintezining qator usullari ishlab chiqildi. Ko‘p usullar quyidagi bosqichlardan iborat:

1. Har bir zanjir ohirida mos reaksion guruhlarga ega bo‘lgan ikkita chiziqli zanjir tuzish.
2. Korand (kraunga o‘xshash makrotsikl)ning hosil bo‘lishiga olib keladigan ushbu ikkita zanjirning sikllanish reaksiyasi.
3. Makrobitsiklik birikmani olish uchun korandga uchinchi zanjirni ulash.
Bunday sintetik usullarning uzoq vaqt davomiyligi va sermashaqqatligi tufayli juda samarali templat effekt afzalligiga ega oddiy usullar ishlab chiqildi. Kriptandlar va ularga o‘xshash birikmalarning alternativ sintezi sxemada keltirilgan.