Realizm hám kritikalıq realizm ádebiyatı

Realizm hám kritikalıq realizm ádebiyatı.
Realizm (latınsha realis- bar, haqıyqıy ) termini keń hám tar manide qollanıladı. Keń manide turmıstı kórkem sáwlelendiriw principleri, kórkem oylaw tipin ańlatadı. Mısalı, áyyemgi realizm, oyanıw dáwiri realizmi sıyaqlı terminler qollanıladı. Tar manide dóretiwshilik metod hám sol metodqa tayanǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı jónelisti ańlatadı. Kritikaliq realizm bolsa XIX ásir ortalarında maydanǵa kelgen kórkem ádebiyatqa baylanıslı jónelis, dóretiwshilik metod. Termin dáslepki bar Maksim Gorkiy tárepinen qollanǵan. Bul ádebiyatda realist dóretiwshiler vokelikka sın kózqarastan munasábette boladı, onı ideologiyaliq-sezimtalliq biykar etedi. Lekin haqıyqatlıqtı tastıyıq etiwshi dóretpeler de bolǵan, sonday eken, pútkil kórkem ádebiyatqa baylanıslı hadise mánisin biykar sezim menen de belgilew onsha tuwrı bolmaydı. Hazir bul termin dasturiy túrde qollanılap atırǵan bolsa -de, onıń aktivligi sezilerli dárejede tomenlegen.
Realistik metodta biliw funksiyası ústin turadi. Dóretiwshi álem hám adamdı (ózin de) aqıl etıwde ádebiyattı zárúrli qural dep biladi. Ómirdi pútkil quramalılıǵı menen sáwlelendiredi. Insandı social ortalıq menen baylanıstıradı., ortalıqtıń insan tagdiri hám peyiline tásirin aytadi Sańat hám ádebiyat daǵı dóretiwshilik metodlar tiykarınan insan dúnyasın, onıń ilgeri anlanbagan táreplerin kórsetiw boyınsha izertlew jolları bolıp tabıladı.Izertlewlerde sóz onerinde insan dúnyasın kórkem ıske asırıwdıń eki jolı : romantizm hám realizm jolı bar dep ataladı. Bul da tiykarınan insan tábiyaatı menen baylanisli esaplanadi.
1848-jılı sońǵı dáwir Francuz realizimi
XIX ásir Francuz realizim ádebiyatınıń sońǵı wákillerinen biri bolǵan Flober dóretpesi usınday sharayatta rawajlanadı. Onıń dóretiwshiligi 1848 jılı revolyuciyanıń bárshe qarama-qarsılıqlarına tolıq ashıp kórsetilgen
Gyustav Flober(1821-1880). Ruan qalasında vrach semyasında tuwıladı. Ol liceydi pitirip, Parijge kelip huqıqshunaslıqtı úyrenedi. Biraq huqıq islerine Floberdi qızıqtırmaǵanı ushın oqıwdı taslap, Ruan jaqınındaǵı ákesiniń jeri Kruasseda da jasap ijod qıladı. Flober hár waqıtta Kruassedan Parijge ádebiy isler menen barıp, tanıs jazıwshılar menen ushırasatuǵın edi. Flober eki márte uzaq sayaxatqa shıǵadı. Bular sharq saparı Salambo romanın jazıw menen baylanıslı Afrika saparı edi. Flober zamanınıń eń ataqlı jazıwshıları Gonkur, Dode, Turgenev, hám Zolya menen jaqın bolǵan. Bul bes jazıwshınıń óz-ara ádebiy dógeregi bar edi. Floberdiń ádebiy miyrası úlken emes edi. Onıń Bovari xanım (1856), Salambo (1862), Sezgilar tarbiyasi (1869), Avlie Antonidiń aldanıwı (1874), tawsılmaǵan Buvar va Pekyushe (1881) sıyaqlı dóretpeleri, úsh povesti, hám de bir neshe dramatik dóretpeler bar.
1848 hám 1871-jıllardaǵı waqiyalardıń janlı guwası bolǵan Flober ózi jasap turǵan jámiyettiń rawajlanıw procesine túsinbedi, onı fojiali tárizde qabıl qıldı.
Bovari xanım. Floberdiń birinshi dóretpesi Bovari xanım da ómir onı romantik hayalparastlarǵa qarama-qarsı qlıp qoyadı. Jazıwshı bul romanda eki túrli wazıypanı aldına qoyǵan. Biri reakcion romantik dóretpeleriniń ómirge kereksiz, mánissiz ekenligin pash qılsa, ekinshisi hámme nárse pul menen ólshenetuǵın burjuaziya sharayatında qahraman Emmanıń shın muxabbatı, dostlıń sulıwlıqqa intilishlarinig zaminsizini kórsetedi.
Roman qaharmanı Emma meshchan semyasınnan shıqqan. Ol hayallar manastırında tárbiyalanadı. Emmanıń bul jerde oqıǵan dóretpeleri arasında ómirdi buzıp kórsetetuǵın romantik romanlar hám kóp edi. Bul romanda olijanob xushtorlarmenen sulıw hayallar, olardıń ehtirosli muxabbatı, bir-birine intiliwleri aytılaredi. Emma kitaptaǵıǵa uqsaǵan turmıs qurıwdı árman qıladı. Biraq burjuaziya jámiyetiniń bunday shiyrin, armanları júzege shıqpaytuǵınlıǵın biyshara Emma oyınada keltire almas edi. Mine usı awıl vrachi SHarl Bovari atlı jigitke turmısqa shıqtı. Biraq Emma ómirlik joldası menen bolıp atırǵan múnásibetlerinde ózi árman qılǵanday bolıp shıqpadı. Nátiyjede ol kúyewinen aldanǵan dep esaplaydı. Árman qılǵan muxabbatın ol Rodolf atlı dvoryan jigitti jaqsı kóredi.
Biraq Rodolf ol oylaǵan jigit emes edi. Emma jáne ózin aldanǵan sezip óz ármanların oylawdı dawam ettiredi. Óz táǵdirin sınap kóriw ushın oǵan Leon atlı jigit penen jaqınlastıradı. Biraq Leon menen de múnásebeti uzaqqa sozılmaydı. Emma ushın ómirdiń qızıǵı qalmadı. Ol záhárli modda iship óledi.
Flober dostlar ortasında Bovari meniń ózim,-meniń ózim dep aytqan. Haqıyqattanda Flober óz qaharmanı sıyaqlı shiyrin ármanǵa beriletuǵın adam edi. Biraq ol bunday ármanları burjua dúziminde ámelge aspawın jaqsı biledi.
Flober romanınıń tanqidiy tiǵi bexato nıshanǵa tiygen edi. Sol sebepli burjuaziya wákilleri jazıwshını sudqa beredi.
Salambo. Burjuaziyanıń jaman turmısı oǵan jaman iyis kibi tásir etedi. Sol sebepli jazıwshı taza romanında eramızdan aldıńǵı III ásirdegi Karfagen mámleket tariyxına murajat etedi hám Afrikanıń shimolidagi Kafagen respublikanıń Rim menen alıp barǵan urısların suwretleydi. Karfagen bul urısta jabayı qabilalardan qwshin jallaydı. Biraq jabayı qábiyleler haq tólewden bastartadı. Buǵan juwaban jabayılar Mato baslıqlarınan Karfagenga hújim qılıp, kóp ziyan keltiredi. Olar qalaǵa jeńis alıp keletuǵın mabuda Tanit choyshabini ózleri menen alıp ketedi. Endi jeńis solar tamanında.
Karfagen sárkerdesi Gamilkardıń qızı Salambo qudojoy bolǵanı ushın túnde jabayılar ortasına baradı. Ol jerde Matonı ushratıp bir-birin jaqsı kórip qaladı. Salambo babuda Tanit choyshabini ákelip beredi. Sonan keyin jeńis jáne karfagenler tamanına ótedi. Karfagen respublikasınıń arbobları hiylesin iske salıp jabayılardı qırıp taslaydı. Qozǵalańshılardıń baslıǵı Matonı xorlap óltiredi. Buǵan shıday almaǵan Salambo azaplanıp óledi.