Razgrafka yoki karta kesimi bu ko’p varaqli kartani varaqlarga ajratish tizimidir

4-
 
rasm. Ichki strukturasi (tar 
bo'yicha ajralib turuvchi od 
geometrik shakllar (E.Arnbe 
bo'yicha). 
Belgilar usulida voqea va hodisalarning geografik o’rni, miqdori va sifati ko’rsatilib, 

---

61
 
ular geometrik, badiiy, harfli va ko’rgazmali bo’ladi. 

---

62
 
atzwrxis
V
-
.
V
—
I
—
—
*
-
25 /00 500 fOOO WOOD 50000 /OOODO 
25/00500/00 
0000 50DOQ /00000 
Абсолют погоняли шнала 
300-/008 
о О О О
' 
10 50
хх
О 
1-3 
030 
3 - / 0
30-/00 /00-300 
зоо-то 
Geometrik belgilardan sodda shakllar (aylana, kvadrat, to’rtburchak, uchbur- 
chak, kub, romb, sektor, parallellogram va boshqalar) tanlanadi. 
Chizish va esda saqlash hamda taqqoslash oson bo’lgani uchun bu usul 
kartografiyada juda keng qo’llaniladi. Oddiy geometrik belgilar uncha ko’p emas, 
ularni turli ranglarga bo’yab, shtrixlar bilan va ichiga har xil shakllar tushirib soni- ni 
ko’paytirish mumkin (4- rasm). 
°обо О 
/-J 
/0-50 
/ 
5-
 
/0 30~/00 100-600 
5-rasm. Belgilar usulining xar xil ko’rsatkichlarda 
tasvirlanishi. 
Ko’rgazmali belgilar voqea va hodisalarning shakllaridan iborat bo’lib, karta 
o’qishini ancha osonlashtiradi, lekin bunda geometrik aniqlik uncha sezilmaydi. Bu 
usuldan targ’ibot va tashviqot kartalarida ko’proq foydalaniladi. Obyektlar belgilarda 
tasvirlansa, obyektni haqiqiy o’rni muayyan shaklning markazi bo’lishi kerak. Lekin 
ba’zi kartalarda obyekt o’z o’rnidan bir oz siljigan holatda ham bo’ladi. Bu usulni 
geografik kartalarda qo’llash birmuncha murakkabroq. O’rta

---

63
 
yoki oliy yquv yurt kartalarini yoxud ilmiy ma’lumotnoma tipidagi kartalarni tuzishda 
belgilarning bir xil variantlarni ishlatish to’g’ri emas, chunki obyektlarning eng kichik 
va eng katta ko’rsatkichlar orasidagi farq katta bo’lsa belgilardan foydalanish 
qiyinlashadi. Voqea va hodisalar absolyut (mutlaq) va nisbiy miqdorda tasvirlanadi. 
Absolyut ko’rsatkichlar belgining uzunlik, maydon va hajm o’lchamlarida berilishi 
mumkin. Ko’rsatkichlar uzunlik o’lchamida berilsa, uni o’qish va taqqoslash oson, 
ya’ni o’lchagich yoki chizg’ich bilan aniqlab masshtab asosiga ko’paytirilsa, 
ko’rsatkichning miqdori ma’lum bo’ladi. Bu usul qo’llanilganda masshtab asosi 
oldindan belgilanib olinadi, ya’ni 1000 tonna mahsulot 1 mm uzunlikka teng deyilsa, 
masshtab asosi 1 mm balandlik 1000 tonnaga to’g’ri keladi deb belgilanadi. 
Agar masshtab asosida olingan belgi juda kattalashib hududga sig’may qolsa, unda 
maydon o’lchami olinadi. Agar bu variant ham «torlik» qilsa, unda ko’rsatkichlar uch 
darajali ildizdan chiqarilib, kub o’lchamida berilib, hajm orqali ko’rsatiladi. Qaysi 
variantdaligidan qat’i nazar tasvirlanayotgan ko’rsatkich belgilarning kattaligiga mutanosib 
tushsa, ya’ni aniq ko’rsatsa u absolyut ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi. 
Miqdorlar absolyut va shartli ko’rsatkichlarda tasvirlanib, uzluksiz shartli va uzluksiz 
pog’onali shkalada ko’rsatilishi mumkin (5-rasm). 
Belgilar usuli uzluksiz shartli shkalada berilganda miqdor ko’rsatkichlari aniqroq 
tasvirlanadi. Lekin belgilar o’lchamidagi tafovut juda katta bo’lishi mumkin. Shuning uchun 
uzluksiz shkaladagi belgilardan, ma’lumotnoma tipdagi va oliy yquv yurtlar uchun 
mo’ljallangan kartalarni tuzishda foydalaniladi. Pog’onali shkaladagi belgilarda miqdorlar 
ma’lum guruhlarga ajratib tasvirlanadi. Bunda belgilar o’lchami miqdorni aniq 
ko’rsatmaydi. 
Mamlakat shaharlarini kartaga tushirishda pog’onali shkala qo’llanilganda deyarli bir 
xil aholi soniga ega bo’lgan va soni bir-biridan ancha farq qiladigan shaharlar ham bir 
pog’onaga tushib qolib, ular orasidagi tafovut bilinmay qoladi. Masalan, O’zbekison 
geografik atlasidagi (1999) Aholi kartasida, pag’onada 100 mingdan 500 000 gacha aholi 
soni olinsa, shu pog’onaga 382 ming bo’lgan Namangan shahri ham va aholisi 110 ming 
bo’lgan Termiz ham kirib ketadi. Lekin aholisi 90 ming bo’lgan Bekobod esa (20 ming farq 
bo’lsa ham) boshqa pog’onaga o’tib qolib, kartaning aniqligi bir oz pasayadi. Shuning uchun 
bu usul faqat o’quv kartalari tuzishda qo’llanilib, karta legendasida belgilarning aniq 
qiymatlari beriladi. 
Belgilar yordamida har xil mazmunga ega bo’lgan ko’rsatkichlarni va ularning yillar 
bo’yicha o’sishi (dinamikasi) ni ham ko’rsatsa bo’ladi. 
Adabiyotlar ro„yxati 
1.
Мирзалиев Т. Картография. - Тошкент: Уз МУ, 2006. 
2.
Асомов М., Мирзалиев Т. Топография асослари ва картографиядан 
лаборатория машгулотлари. - Тошкент: Укдтувчи, 1990. 
3.
Берлянт А.М. Картоведение. - Москва: «Аспект пресс», 2003. 
4.
Плишкина О.В. Практикум по картографии. - Улан-Удэ: Изд.-во ВСГТУ, 
2006. 
5.
Мирзалиев Т., Мусаев И. Картография. - Тошкент: Зиёнур, 2007. - 160 б. 
6.
Mirzaliyev T., Safarov E.Yu., Egamberdiyev A., Qoraboyev J.S. Kartashunoslik. - 
Toshkent, 2012. 

---

64
 
7.
Robert E.Gabler, James F. Peterson, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical 
Geography. 2007. /www.brookscole.com 
8.
Menno-Jan Kraak, Ferjan Ormeling. Cartography: Visualization of Geospatial 
Data. Printed and bound in Great Britain by Ashford Colour Press Ltd, Gosport, Hants. 
London, 2010. /www.pearsoned.co.uk 
Mustaqil ta’lim mavzulari 
1.
Belgilar usulining mohiyati va xususiyatlari. 
2.
Belgilar usulining ahamiyati. 
3.
Belgilar usulining turlari. 
Nazorat savollari 
1.
Belgilar usulining mohiyati va xususiyatlarini ayting 
2.
Belgilar usuli qanday hollarda qo’llanishini misollar bilan sharhlab bering. 
3.
Belgilar usuli qanday turlarga ajratiladi? 
4.
Geometrik belgilarga nimalar kiradi? 
Glossariy 
Atamaning 
o’zbek 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning 
ingliz 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning 
rus tilida 
nomlanishi 
Atamaning ma’nosi 
Belgilar 
usuli 
Way of badges Способ 
значков 
Belgilar alohida tasvirlash usuli 
sifatida 
karta 
masshtabida 
ifodalanmaydigan yoki kartografik 
belgiga qaraganda kam 
(kichik) 
maydonni egallaydigan obyektlarni 
o’rnashgan joyini ko’rsatish uchun va 
umuman aniq (konkret) punktlarga 
joylashtirilgan hodisalarni tasvirlab 
berish uchun qo’llaniladi. 
Geometrik 
belgilar 
Geometrical 
badges 
Геометри 
ческие 
значки 
aylana (doira), kvadrat, uchburchak, 
romb, to’rtburchak va boshqa shu kabi 
geometrik shakllarga ega bo’ladi. 
Harfli 
belgilar 
Alphabetic 
badges 
Буквенные 
значки 
bu tasvirlanayotgan obyekt yoki 
hodisa nomini bitta yoki ikkita 
boshlang’ich harflaridir. 
Ko’rgazmali 
belgilar 
Evident 
badges 
Наглядные 
значки 
rasmi 
bo’yicha 
tasvirlanayotgan 
obyektlarni esga soladi. Ularni ichida 
ramziy (simvolik) va naturalistiklarini 
(asliga qarab olingan) ajratiladi. 

---

65
 
5.
Geometrik belgilar qanday voqea-hodisalarni tasvirlashda qo’llaniladi? 
6.
Harfli belgilar qanday voqea-hodisalarni aks ettirishda foydalaniladi? 
7.
Qanday kartalarda geometrik yoki harfli belgilardan foydalangan ma’qul? 
8.
Ko’rgazmali belgilar deganda nimani tushunasiz? 
9.
Ko’rgazmali belgilar qanday turlarga ajratiladi? 
10.
Naturalistik belgilar qanday tasvirlanadi? 
Test 
1.
Shakli bo'yicha belgilar qanday guruhlarga bo’linadi? 
a)
geometrik, raqamli va simvolli 
b)
geometrik, harfli va simvolli. s) 
geometrik, nuqtali va simvolli d) 
geometrik, chiziqli va simvolli 
2.
Qanday ko’rsatkichlar bo'yicha kartada belgilar yaqqol ajralib turadi? 
a)
ranggi va shakli bo'yicha 
b)
hajmi va shakli bo'yicha 
s) rangi, hajmi va chizig'i bo'yicha d) 
rangi, hajmi va shakli bo'yicha. 
3.
Kartalarda keng qo’llaniladigan geometrik figuralarni aniqlang. 
a)
doiralar, kvadratlar, chiziqlar va boshqalar 
b)
uchburchaklar, to'g'riburchaklar va romblar 
s) doiralar, kvadratlar, uchburchaklar, to'g'riburchaklar, romblar va boshqalar. d) to'g'ri 
chiziqlar, egri chiziqlar va boshqalar 
4.
Ko’rgazmali belgilar qanday tarzda tasvirlanadi? 
a)
asosan tasvirlanayotgan obyekt raqami bilan 
b)
asosan tasvirlanayotgan obyekt rasmi (natural) bilan. s) 
asosan tasvirlanayotgan obyekt harfi bilan 
d) asosan tasvirlanayotgan obyekt profili bilan 
5.
Qanday belgilar obyektlarni taqqoslash va o’rnini aniqlashda nisbatan 
noqulay hisoblanadi? 
a)
geometrik belgilar 
b)
strukturali belgilar s) ko'rgazmali 
belgilar. d) o'sib boruvchi belgilar

---