Razgrafka yoki karta kesimi bu ko’p varaqli kartani varaqlarga ajratish tizimidir

2.4Karta komponovkasi 
Geografik kartaning nomi, ramkasi, tasvirlanayotgan hudud, vrezka (qirqim) 
kartalar, legenda, diagramma, sxema, profil, grafiklar, matnlar karta mazmunini 
boyitishga, o’qishni osonlashtirishga yordam beruvchi boshqa qo’shimcha 
manbalarni joylashtirish tartibi kartaning komponovkasi deyiladi. Komponovka 
omadli hisoblanadi, agar kartaning barcha elementlari maqsadga muvofiq, yetarlicha 
kompakt joylashtirilsa, biroq zerikarli bo’lmay, ulardan foydalanish qulay bo’lsa - 
bir so’z bilan aytganda, karta sohasi oqilona tashkil etilgan va tasvir ko’rinarli 
uyg’unlikda bo’lsa. 
Yaxshi komponovkani tanlash har doim oson emas, bu ba’zi dizaynerlik 
tajriba va baddiy didni ham talab qiladi. Ko’plab omillarni hisobga olish zarur: karta 
proyeksiyasi, tasvirlanayotgan hudud (akvatoriya) shakli va uning ramka ichidagi 
oriyentirovkasi, qo’shni hududlarni ko’rsatish zaruriyati, legenda hajmi, 
vrezka-kartalarni, qo’shimcha grafiklar, diagrammalar va h.k.ni joylashtirish. 
Kartalar komponovkasi tayyorlanayotganda texnik sharoiti, estetik holati, 
karta mazmunini to’g’ri eks ettirishga qaratilgan barcha talablar e’tiborga olinishi 
kerak. O’quvchi kartani o’qish uchun uning komponovkasi haqida ma’lumotga ega 
bo’lishi lozim. Chunki bir xil hudud ikki xil komponovkada tasvirlanishi ham 
mumkin. Masalan, 8-rasmda Yevropa kartasi 2 xil komponovkada, 9-rasmda esa 
dunyo kartasi 2 xil ham 2 xil komponovkada berilgan. 

---

35
 
9-rasm. Dunyo kartasini 2 xil komponovkada ko’rimshi. 
Ayniqsa, murakkab kompakt bo’lmagan hududlarni kartalashtirishda ko’plab 
muammolar vujudga keladi. Bunda hududning uzoqdagi qismi vrezkada (masalan, 
Rossiyaning Yevropa qismi kartalarida vrezkalarda uzoqda joylashgan Novaya Zemlya 
oroli joylashtiriladi) beriladi. Boshqa vaziyatlarda kartalashtirilayotgan hududning chiqib 
qoluvchi qismi ramka doirasidan chiqadi. Ba’zan vrezkada aynan shu hudud takrorlanadi, 
biroq kichraytirilgan masshtabda. Bitta varaqda ramkasiz, erkin bir necha hudud (yoki bitta 
hudud bir necha marta) joylashtirilganda “suzib yuruvchi” deb ataluvchi komponovkalar 
ham uchraydi. Hudud konfiguratsiyasiga bog’liq holda ramka ichida yoki uning 
tashqarisida kartaning nomi, legendasi, masshtabini joylashtirish uchun joy tanlanadi - 
8-rasm. Yevropa kartasi 2 xil komponovkada tasvirlangan. 

---

36
 
a - kartografik tasvir, legenda, masshtab va karta nomini ramka ichida joylashtirish 
(Komi Respublikasi); b - vrezka-karta nomini ramka ichida, masshtab va ma’lumotlar 
janubiy ramka tashqarisida berilgan (Italiya); v - tasvirning qiyshiq komponovkasi 
(Yaponiya); g - hududning bo’rtgan qismlarining karta ramkasidan chiqishi (Afrika); d - 
kartalarning ’’suzib yuruvchi” komponovkasi. 
Kartada tasvirlanadigan hududni chegarasini aniqlash va uni karta ramkalariga 
nisbatan joylashtirish, ramkani ichida va undan tashqarida (asosiy karta bilan uni ramkasi 
orasidagi bo’sh qolgan joylarda) kartani nomini, masshtabini, legendasini, har xil raqamli 
va matnli ma’lumotlarni, jadvallarni, grafiklarni, qo’shimcha va kesma kartalarni hamda 
boshqa shunga o’xshash ma’lumotlarni maqsadga muvofiq joylashtirishga komponovka 
deyiladi. 
Kartani o’qish va undan foydalanishni osonlashtirish maqsadida unda beriladigan 
turli xil kartometrik grafiklar, (masalan, topografik kartada chiziqning nishabligi va qiyalik 
burchagini aniqlash uchun, kartaning janubiy ramkasi ostida beriladigan maxsus 
nomogramma), hududni qay darajada o’rganilganligini ko’rsatuvchi sxemalar, 
foydalanilgan materiallar (manbalar) shuningdek boshqa har xil zarur ma’lumotlar (kartani 
nomi, nashr qilingan joyi va yili, nashriyot nomi va h.k.) kartaning yordamchi elementlari 
deb ataladi. Karta mazmuni bilan bog’langan, uni to’latadigan, boyitadigan va 
tushuntiradigan kesma-kartalar, diagrammalar, blok-diagrammalar, grafiklar, profillar, 
matnli yoki raqamli va sifatli ma’lumotlar kartaning qo’shimcha elementlari deyiladi. 
Karta tuzish jarayonida komponovka mas’ul kartografik vazifalar qatoriga kiradi. 
Komponovkani ishlab chiqish vaqtida qator texnik sharoitlar hisobga olinadi (masalan, 
kartalarni nashr qilish uchun ishlatiladigan qog’ozni standart kattaligi, tasvirlanayotgan 
hududni shakli (konfiguratsiyasi) va uni ramka ichidagi orientirovkasi, estetik taraflarni, 
ayniqsa kartadan foydalanish vaqtidagi qulayliklarni va boshqalar) Kartalarning 
komponovkasi ushbu kartani tuzish uchun tanlangan proeksiya, masshtab va kartaning 
formati bilan chambarchas bog’liqdir. 
Hududning shaklidan kelib chiqib kartani nomini, legendasini, masshtabini 
va boshqa yordamchi va qo’shimcha ma’lumotlarni ramka ichida va undan tashqarida 
dizaynerlik qarorlari variantlari g’oyatda xilma-xildir. Turli komponovkalarga 
10-rasm. Bir varaqli kartalar komponovkalariga misollar. 

---

37
 
maqsadga muvofiq joylashtirish uchun joy tanlanadi (11-rasm). Har xil maket 
komponovkalardan namunalar 11 -rasmda keltirilgan. Komponovka uchun, —etti marta 
o’lchab, bir marta kes” degan maqol juda haqqoniydir 
a- kartaning nomini, masshtabini, legendasini va boshqa ma’lumotlarni karta 
ramkalari ichida joylashtirish; b- karta nomini, masshtabini va boshqa ma’lumotlarni karta 
ramkasidan tashqarida joylashtirish; v- kartasini tuzilayotgan hududni turtib chiqqan 
joylarini karta ramkalarini uzib chiqarib joylashtirish; g- kesma (vrezka) kartani 
joylashtirish. 
11-rasm. Maket komponovkalardan namunalar: 

---

38
 
Adabiyotlar ro„yxati 
1.
Мирзалиев Т. Картография. - Тошкент: Уз МУ, 2006. 
2.
Асомов М., Мирзалиев Т. Топография асослари ва картографиядан 
лаборатория машгулотлари. - Тошкент: Укдтувчи, 1990. 
3.
Берлянт А.М. Картоведение. - Москва: «Аспект пресс», 2003. 
4.
Плишкина О.В. Практикум по картографии. - Улан-Удэ: Изд.-во ВСГТУ, 
2006. 
5.
Мирзалиев Т., Мусаев И. Картография. - Тошкент: Зиёнур, 2007. - 160 б. 
6.
Mirzaliyev T., Safarov E.Yu., Egamberdiyev A., Qoraboyev J.S. Kartashunoslik. - 
Toshkent, 2012. 
7.
Robert E.Gabler, James F. Peterson, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical 
Geography. 2007. /www.brookscole.com 
8.
Menno-Jan Kraak, Ferjan Ormeling. Cartography: Visualization of Geospatial Data. 
Printed and bound in Great Britain by Ashford Colour Press Ltd, Gosport, Hants. London, 
2010. /www.pearsoned.co.uk 
Mustaqil ta’lim mavzulari 
1.
Topografik kartalar nomenklaturasi. 
2.
Karta komponomkasining ahamiyati. 
3.
Kartalar ramkalari va ularning turlari. 

---

39
 
1.
Karta razgrafkasi nima? 
2.
Nomenklatura deganda nimani tushunasiz? 
3.
Topografik kartalar varaqlarining razgrafkasi va nomenklaturasi qanday masshtabdagi 
xalqaro kartaning razgrafkasiga va nomeklaturasiga asoslangan. 
4.
Kartaning komponovkasi nima? 
5.
Komponovkaning qanday ahamiyati bor? 
Glossariy 
Atamaning 
o’zbek 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning 
ingliz 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning rus 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning ma’nosi 
Razgrafka yoki 
karta kesimi 
Map cutting 
Разграфка 
карты 
Ko’p varaqli kartani varaqlarga 
ajratish tizimidir. 
Nomenklatura 
The 
nomenclature 
Номен 
клатура 
Ko’p varaqli kartani alohida 
varaqlarini 
ma’lum 
sistema 
bo’yicha belgilash. 
Karta 
komponovkasi 
Map 
configuration 
Компо 
новка 
карты 
Geografik 
kartaning 
nomi, 
ramkasi, tasvirlanayotgan hudud, 
vrezka (qirqim) kartalar, legenda, 
diagramma, 
sxema, 
profil, 
grafiklar, matnlar karta mazmunini 
boyitishga, 
o’qishni 
osonlashtirishga yordam beruvchi 
boshqa qo’shimcha manbalarni 
joylashtirish tartibi. 
Kartaning 
yordamchi 
elementlari 
Auxiliary 
elements of a 
map 
Вспомога 
тельные 
элементы 
карты 
Kartani 
o’qish 
va 
undan 
foydalanishni 
osonlashtirish 
maqsadida unda beriladigan turli 
xil kartometrik grafiklar, hududni 
qay darajada o’rganilganligini 
ko’rsatuvchi 
sxemalar, 
foydalanilgan 
materiallar, 
shuningdek boshqa har xil zarur 
ma’lumotlar. 
Kartaning 
qo’shimcha 
elementlari 
Additional 
elements of a 
map 
Дополни 
тельные 
элементы 
карты 
Karta mazmuni bilan bog’langan, 
uni to’latadigan, boyitadigan va 
tushuntiradigan 
kesma-kartalar, 
diagrammalar, blok-diagrammalar, 
grafiklar, profillar, matnli yoki 
raqamli va sifatli ma’lumotlar. 
Nazorat savollari 

---

40
 
6.
Komponovka qanday tanlanadi? Unda nimalar e’tiborga olinishi kerak? 
7.
Karta ramkasi nima? 
8.
Karta ramkalarining qanday turlari mavjud? 
9.
Karta ramkasi qanday ahamiyatga ega? 
10.
Kartalarning komponovkasi nimalarga bog’liq? 
Test 
1.
Karta razgrafkasi nima? 
a)
ko'p varaqli kartani varaqlarga ajratish tizimi. 
b)
ko'p varaqli karta varaqlarini belgilash usuli 
c)
ko'p varaqli karta varaqlarini belgilash tizimi 
d)
ko'p varaqli karta varaqlarini belgilash ro'yxati 
2.
Nomenklatura nima? 
a)
ko'p varaqli karta varaqlarini belgilash usuli 
b)
ko'p varaqli karta varaqlarini belgilash ro'yxati 
c)
varaqlarga ajratish tizimi 
d)
ko'p varaqli karta varaqlarini belgilash tizimi. 
3.
Kartani shimol bo’yicha oriyentirlash qachon joriy etildi? 
a)
ХШ asrdan 
b)
Х1У asrdan. 
c)
ХV asrdan 
d)
ХУТ asrdan 
4.
Razgrafkaning qanday turlari ajratiladi? 
a)
konusli va trapetsiyasimon 
b)
to'g'ri burchakli va konusli 
c)
to'g'ri burchakli va trapetsiyasimon. 
d)
azimutal va konusli 
5.
Qanday razgrafka har bir varoq meridianlar va parallellari chiziqlari ramkasi 
sifatida qo’llaniladi? 
a)
konusli 
b)
to'g'ri burchakli 
c)
trapetsiyasimon (yoki gradusli). 
d)
azimutal 
6.
To’g’ri burchakli razgrafkaning afzalliklari qaysilar? 
a)
varaqlarning yagona formati, standart qog'oz hajmidan tejab foydalanish imkoni, 
ayniqsa geografik atlaslar kartalarini tayyorlashda, varaqlarni bog'lash (kleylash)ning 
qulayligi. 
b)
alohida varaqlarni mustaqil tuzish imkoni; varaq o'rta meridianiga nisbatan 
meridian va parallellarning simmetrik joylashuvi; har bir varaq go'yoki mustaqildek 
c)
varaq ramkalariga nisbatan meridianlar va parallellar chiziqlarining dezoriyentatsiyasi 
hamda kesmaning lokal xarakteri 
d)
alohida varaqlarni mustaqil tuzish imkoni; Bstandart qog'oz hajmidan tejab 
foydalanish imkoni, ayniqsa geografik atlaslar kartalarini tayyorlashda 
7.
Bevosita kartografik tasvirni chegaralovchi chiziqlar nima deb ataladi? 
a)
gradusli ramka 

---

41
 
b)
tashqi ramka 
c)
minutli ramka 
d)
ichki ramka. 
8.
Tashqi ramka nega beriladi? 
a)
kartografik tasvirni chegaralash uchun 
b)
kartaga tugallangan ko'rinish berish va uni bezash uchun. 
c)
karta razgrafkasi uchun 
d)
oraliq meridianlar va parallellarning chekkalarini ko'rsatish uchun 
9.
Komponovkani ishlab chiqishda qanday talablar hisobga olinadi? 
a)
texnik shartlar; estetik jihatlar; karta g'oyasini to'g'ri tasvirlash, uning mazmuni 
qimmatini va undan foydalanishda qulaylikni ta'minlashga qaratilgan talablar. 
b)
estetik jihatlar; karta g'oyasini to'g'ri tasvirlash, uning mazmuni qimmatini va undan 
foydalanishda qulaylikni ta'minlashga qaratilgan talablar 
c)
texnik shartlar;karta g'oyasini to'g'ri tasvirlash, uning mazmuni qimmatini va undan 
foydalanishda qulaylikni ta'minlashga qaratilgan talablar 
d)
texnik shartlar (masalan, kartani nashr etish uchun standart qog'oz hajmi) va estetik 
jihatlar (masalan, butun kompozitsiyaning ko'rinarli muvozanati) 
10.
Komponovkaga nima bog’liq hisoblanadi? 
a)
karta masshtabi 
b)
karta asosi 
c)
kartani oriyentirlash. 
d)
karta mavzusi

---