|
Tayanch iboralar:
sifatli fon usuli, miqdorli fon usuli, miqdor
ko 'rsatkichlari, miqdoriy farqlar, hududlar.
15.1. Miqdorli fon (rang) usulining ahamiyati
Bu usul bilan karta (lar)da tasirlanayotgan hudud chegarasida (akvatoriyasida)
tasvirlanayotgan hodisani (obyektni) u yoki bu ma’lum miqdor ko’rsatkichi bo’yicha (asosida)
uni qismlarga bo’lish va ularni har birini maydonli grafik vositalar yordamida qoplash yoki
to’ldirish yo’li bilan o’sha hodisani miqdor farqlari tasvirlanadi.
Hududni (akvatoriyani) qismlarga bo’lish tasvirlanayotgan hodisani miqdor
ko’rsatkichlari bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Ushbu qismlar orasidagi chegaralar aks
ettirilayotgan hodisa bilan uzviy bog’langan belgilar bo’yicha o’tkaziladi va har bir qism
uchun u yoki bu raqamli ma’lumotlar bo’yicha aks ettirilayotgan hodisani miqdor tavsifi
ko’rsatiladi.
Shuningdek, bu usul daryo suvlarining oqim modullarini, tuproqlardagi harakatchan
azot, fosfor, kaliy formalarini va miqdorini tavsiflovchi kartalarda ham keng qo’llaniladi
(1-rasm).
92
1-rasm. Miqdorli fon (rang) usuli
Relyefning parchalanish chuqurligi, m hisobida
Daryolar o’zaniga nisbatan balandliklar
Kartani taxt qilish sifatli fon usulidagiga o’xshaydi, lekin shkala pog’onalarini gullash
qalinligi yoki shtrixovka kuchi (zichligi) ko’rsatkichlarni o’sishini aks ettiradi. Taxt qilishni
boshqa priyomlarini (usullarini) ham qo’llash mumkin, masalan, miqdorli ko’rsatkichlarni
diagrammali belgilar bilan mos uchastkalarning chegarasida joylashtirish va hokazo. Bu usul
uchun shkalani maqsadga muvofiq tanlash ayniqsa muhim. Rayonlar buyoq yoki shtrixovka
bilan ajratiladi.
15.2.
Miqdorli rang usulining qo’llanilishi
Miqdorli rang usuli hududni muayyan ko’rsatkich, masalan oqim moduli, relyef
parchalanishining zichligi va chuqurligi yoki hududlarning iqtisodiy rivojlanish darajasini
ifodalovchi kompleks ko’rsatkichlar bo’yicha ajratishda ishatiladi. Xususan, miqdorli rang
usuli: 1) tanlangan asosda (masalan, daryo havzalari, maktablar, shifoxonalar faoliyati
zonalari va h.k. bo’yicha) yotgan hududni dastlabki ajratish (rayonlashtirish), har bir hududiy
bo'linish uchun kartalashtirilayotgan ko'rsatkich qiymatini yoki ko’rsatkichlar kompleksini
(masalan, oqim moduli, aholining maktab yoki shifoxona to’ri bilan ta’minlanganligi va h.k.)
aniqlash, bo'linishlarni tegishli shkala pog'onasiga (yoki miqdor tavsiflari majmui sinflariga)
keltirish va rasmiylashtirish; 2) kartaning butun maydoni bo'yicha miqdoriy ko'rsatkich
(masalan, yonbag’irlar tikligi) qiymatlarini aniqlash va keyin shkalaning turli (qiyalik tikligi,
relyefning parchalanishi zichligi va boshqalar) pog'onalariga tegishli uchastkalar chegaralarini
o'tkazishda qo’llaniladi (2-rasm). Bezak berish sifatli rang usulida qabul qilingan bilan
o’xshash, biroq ranglarning to’qligi (zichligi) yoki shkala pog’onalari shtrixovkasining kuchi
ko’rsatkichlarning o’sishini bildiradi. Bezak berishning boshqa usullari ham bor, masalan
tegishli uchastkalar doirasida joylashadigan diagramma belgilari bilan miqdorli
ko’rsatkichlarni berish mumkin.
Shuningdek, miqdorli rang (fon) usuli ajratilgan hududlar (rayonlar) doirasida
yoppasiga tarqalgan hodisalarning miqdoriy farqlarinig tasvirlashda qo’llaniladi. Sifatli fon
usuliga o’xshab u har doim rayonlashtirish bilan amalga oshiriladi, biroq sifatiy emas, balki
miqdoriy belgilari hisobga olinadi. Rang berish yoki shtrixlash shkala bo’yicha bajariladi,
ya’ni intensivlik belgi (xususiyat)ning o’zgarishiga muvofiq holda ortadi yoki kamayadi
(1-rasm). Miqdorli rang (fon) usuliga daryo havzalaridagi gidroresurslar zaxiralari kartalari,
relyefning parchalanish darajasi bo’yicha hududlarni rayonlashtirish kartalari va h.k. lar misol
bo’ladi.
Sifatli rang usulda ko’rsatkichlar rang bilan tasvirlansa, miqdorli rang usulida uning
asosini miqdor tashkil qiladi. Miqdor ko’rsatkichlari hudud bo’yicha tarqalgan bo’lishi
mumkin. Masalan, O’zbekiston geografik atlasidagi (1999) «Yoqilg’i-energetika kartasi» da
O’zbekiston daryo havzalari bo’yicha jami elektr energiyasining quvvati rang bilan
ko’rsatilib, uning asosida miqdor ko’rsatkich
93
yotadi.
2-rasm. Yer yuzasida ko’p uchraydigan nishablik burchaklarini tavsiflashda miqdorli
rang usulining qo’llanilishi (Irkutsk atlasi bo’yicha, 1962 yil. 44 bet).
Yer yuzasi uchastkalari nishabligi:
1 - 2° gacha; 2 - 2-8°; 3 - 8-20°; 4 - 20° dan ortiq
Ba’zan miqdor ko’rsatkichlar diagrammalarda ham ko’rsatilishi mumkin. Masalan,
respublikamiz daryolarining havzalar bo’yicha suv hajmi kub metr hisobida diagrammada
berilib, havzalar rangli tasvirlanishi mumkin.
Miqdorli rang usuli uchun shkalani oqilona va to’g’ri tanlash muhim hisoblanadi
(3-rasm). Kompleks ko’rsatkichlarda EHMda matematik-statistik hisob-kitoblar bilan
olinadigan sintetik tavsiflar, odatda, taqqoslama baholash mazmuniga ega bo’ladi hamda
hududiy bo’linishning tegishli guruhlariga (mamlakatlar, rayonlar va h.k.) xizmat qiladi.
94
Bu usul kartografiyada juda kam ishlatiladl. Ba’zan sifatli rang usuli miqdorli rang
usuli bilan birga ishlatiladi. Masalan, aholining milliy tarkibi tasvirlangan kartalarda milliy
tarkib rang bilan, uning zichligi shtrixlar bilan ko’rsatilishi mumkin. Shu bilan birga, ustun
konfessiyalar (sifatli fon usulida) rayonlarini turli dinga e’tiqod qiluvchi aholining foizi
nisbatini qo’shimcha tavsiflash (miqdorli rang usuli) bilan ajratishda ikkala usul birgalikda
ishlatilishi mumkin.
Adabiyotlar ro„yxati
1.
Мирзалиев Т. Картография. - Тошкент: Уз МУ, 2006.
2.
Асомов М., Мирзалиев Т. Топография асослари ва картографиядан
лаборатория машгулотлари. - Тошкент: Укдтувчи, 1990.
3.
Берлянт А.М. Картоведение. - Москва: «Аспект пресс», 2003.
4.
Плишкина О.В. Практикум по картографии. - Улан-Удэ: Изд.-во ВСГТУ,
2006.
5.
Мирзалиев Т., Мусаев И. Картография. - Тошкент: Зиёнур, 2007. - 160 б.
6.
Mirzaliyev T., Safarov E.Yu., Egamberdiyev A., Qoraboyev J.S. Kartashunoslik.
- Toshkent, 2012.
7.
Robert E.Gabler, James F. Peterson, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical
Geography. 2007. /www.brookscole.com
8.
Menno-Jan Kraak, Ferjan Ormeling. Cartography: Visualization of Geospatial
Data. Printed and bound in Great Britain by Ashford Colour Press Ltd, Gosport, Hants.
London, 2010. /www.pearsoned.co.uk
Mustaqil ta’lim mavzulari
1.
Miqdorli fon (rang) usulining ahamiyati.
2.
Miqdorli fon (rang) usuli ishlatiladigan kartalar.
3-rasm. O’sib boruvchi belgilar
Do'stlaringiz bilan baham: |
