R. RAJABOV
tushunchasini ilk bor fanga faylasuf Adam Fergyuson kiritdi. U sivilizat
siya atamasi ostida insoniyat jam iyatini taraqqiyotida ijtimoiy sinflami,
shaharlar, yozuv m avjud bo‘lgan bosqichni k o ‘zda tutdi. Shotland olimi
jahon tarixini y o w o y ilik - varvarlik - sivilizatsiya bosqichlarida b o ‘lib
davrlashtirdi. Bu g ‘oya XVIII asr oxiri - X IX asr boshlarida fanda eti-
ro f etildi va X IX asr davom ida keng tarqaldi. Fergyusonning davrlashti-
rishidan am erikalik etnograf Lyus Morgan o 'zining «Qadim gi jam iyat»
asarida (1877) v a Fridrix Engels «Oila xususiy m ulk v a davlatning kelib
chiqishi» (1884) asarini yozishda unumli foydalandila boshlandi.
Italyan faylasufi Jan Batista Viko (1668-1744) alohida xitoy sivilizat
siyasi m avjudligini e ’tiro f etib, sivilizatsiyalam ing k o ‘pligi g ‘oyasini il
gari surgan. Viko, Volter va I.G.Gerder asarlarida sivilizatsiya tushuncha
si yetakchi bo‘lmadi, ularning asarlarida lokal sivilizatsiya tushunchasi
ham yo ‘q edi.
«Sivilizatsiya» va «m adaniyat» atamalari tarixiy tadqiqotlarga nis-
batan yaqinda paydo b o ‘ldi. Ularni fanga fransuz va ingliz m a’rifatpar-
varlari kiritgan deb hisoblash qabul qilingan. Fransuz tarixchisi L.Fevr
«sivilizatsiya» so ‘zi ilk bor fransuz m atnida 1766-yil, ingliz m atnida
1773-yil, «m adaniyat» atamasi 1774-1793 yillar oralig‘ida paydo b o ‘ldi
deb tasdiqlaydi. «M adaniyat» tushunchasi m azm uni ham shunga yaqin
edi. U m a’rifat, m a’naviy takomillashuv, inson ruhining ozod b o ‘lishi fan
va san’atning progress m a’nosini bildiradi.
Vaqt o ‘tishi bilan sivilizatsiyalarga butun-butun m am lakatlar va
xalqlar, ularning rivojlanish darajasi sifatida qarash tushunchasi tarqala
boshladi. 1819-yilda «Sivilizatsiya» so ‘zi birinchi bor k o ‘plik m a’nosida
ishlatildi. Bu xalqlam ing taraqqiyotida sivilizatsiyaning k o ‘p xilligini tan
olishdan guvohlik berdi. F.Gizo «Yevropada sivilizatsiya tarixi» (1828-
yil), keyin «Fransiyada sivilizatsiya tarixi» (1830-yil), P.Bokl «Angliya-
da sivilizatsiya tarixi» (1857-1861 y) nomli asarlarini sivilizatsiya ruhida
yozadilar.
Sivilizatsiya tushunchasini turlicha talqin qilish mum kin: 1) Umum-
falsafiy - atrof-m uhit bilan alm ashuv y o ‘li bilan m ateriyaning barqarorli-
gi va o ‘z-o‘zini rivojlantirish qobilyatini tam inlaydigan m ateriya haraka-
tining ijtim oiy shakli (kosm ik tuzilm a hajm ida insoniyat sivilizatsiyasi);
2) Tarixiy tafakkurda - tarixiy jarayonning yaxlitligi va bu jarayon davo
mida insoniyatning m oddiy-texnik va m anaviy yutuqlari y ig ‘indisi (in
soniyat sivilizatsiyasi); 3) Ijtimoiylikning m a’lum bir darajasiga erishish
Do'stlaringiz bilan baham: