Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

5

---

R.  RAJABOV
va  u  siyosiy  m ustaqillikka ega b o ‘lsa,  u  o ‘z taraqqiyotining  cho‘qqisiga 
chiqishi  mum kin.  H ar  bir  madaniy-tarixiy  tip  m a’lum  bir  bosqich  yoki 
evolyutsiyaning  fazalarini  bosib  o ‘tadi.  Har  bir  sivilizatsiyaning  ichki 
evolyutsiyasi  uning  boshqa  ijtim oiy-tarixiy  tiplar  bilan  o ‘zaro  aloqasi- 
ning m antig‘iga b o ‘ysindirilgan b o ‘ladi. M adaniy-tarixiy tiplar o ‘rtasida- 
gi  m unosabatlar o ‘zaro raqobat, k o ‘pincha kuchli  shakllarda siqib chiqa­
rish m antig‘i  bilan belgilanadi.
N .D anilevskiv  talqini  b o ‘yicha  talvasaga  tushgan,  keksaygan  sivili- 
zatsiyalam i  tarix  sahnasidan  supurib  tashlaydigan  qudratli  sivilizatsiya- 
larga «Xudoning qam chisi»  sifatida qaraladi.  Shuning uchun xalqlam ing 
to ‘qnashuvlari  tabiat  dunyosida  b o ‘ron  va  chaqm oqlar  qanday  zarur 
bo‘lsa, shunday zarur.  Olim «D unyoda alohida im tiyozli m adaniy-tarixiy 
tiplar  bo‘lishi  m um kin  emas,  chunki  biror-bir  sivilizatsiya  ijtimoiy  tu- 
zilm aning  tugallangan  universal  shaklini  yaratishi  m um kin  emas»  deb 
ta ’kidlaydi.
N .D anilevskiydan keyin  O.Shpengler tarixning «Ptolom ey  tizim i»ga 
(Bu  nazariyaga k o ‘ra,  dunyoning  barcha m adaniyatlari  bir  m arkaz-Yev­
ropa m adaniyati  atrofida «aylanadi».) keskin  qarshi  chiqdi.  O.Shpengler 
tarixning  «K opem ik  kashfiyoti»ni  tasdiqlaydi.  Bunda  antik  dunyo  va 
G ‘arbiy Yevropa,  Hindiston,  Bobil, Xitoy,  Misr, Arab va M eksika m ada­
niyatlari o ‘zgarib turadigan va ifodalanadigan barcha hayotning m arkazi- 
da turadi.  U lam ing har biri  ustuvor o ‘rinni  egallamaydi. Am m o  barchasi 
tarixning  umumiy  m anzarasida  bir  xil  aham iyatga  ega.  В uning  ustiga 
ulam ing  m a’naviy  konsepsiyalari  v a  yuksalish  qudratining  ulug‘vorligi 
ko ‘p hollarda ellin ulug‘vorligidan yuqori b o ‘ladi.
Sivilizatsiyaga xos  belgilar:  kosm opolitizim   va  shahar-gigantlar,  il­
miy ateizm  yoki haqiqiy din o ‘m iga o‘lik m etafizika, xalq o ‘m ig a omma. 
H ar bir buyuk m adaniyatning o ‘z birinchi  obrazi,  so f ko ‘rinishi yoki mu- 
kammal shakli bor.  Ulam ing har birida dunyoni alohida his qilish, alohida 
istak,  umid  va qiziqishlar xos.  H ar qanday m adaniyatning tarixida alohi­
da odam yoki m avjudotning, daraxt yoki gul bilan «to ‘la o ‘xshashlik» o ‘z 
aksini topadi.  Shu  sababli  kim ki  aynan  unga tegishli  b o ‘lsa m adaniyatni 
to ‘la oxirigacha tushunishi, his qilishi mumkin.
Ingliz  olimi  A rnold  Toynbi  lokal  sivilizatsiyalar  nazariyasini  ilga­
ri  surdi.  S.Xantington  o ‘zining  «Sivilizatsiyalar  to ‘qnashuvi»  asarida 
A.Toynbining sivilizatsiyalarni o ‘xshashligi m ezonlarini o ‘zlashtirib oldi 
va diniy  e ’tiqodlam ing o ‘m ig a asosiy e ’tibor berdi.  S.Xantington hozirgi