Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi


-M A V Z U :  P O S T I N D U S T R IA L  J A M IY A T G A  0 ‘T IS H



Download 7,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet120/126
Sana18.01.2022
Hajmi7,88 Mb.
#385540
1   ...   116   117   118   119   120   121   122   123   ...   126
Bog'liq
jahon sivilizatsiyalari tarixi

4-M A V Z U :  P O S T I N D U S T R IA L  J A M IY A T G A  0 ‘T IS H
 
D A V R ID A  M A ’N A V IY  S O H A D A G I   0 ‘Z G A R IS H L A R
l.O 'tish  davrida та ’naviy sohaning о ‘zgarish an 'anasi.  2.  Ta’lim  ti-
 
zim idagi о ‘zgarishlar.
1. 
0 ‘tish  davrida  manaviy  sohaning  o ‘zgarish  an'anasi.  O 'tish  dav­
rida  jam iyat  hayotining  barcha  tom onlarini  chuqur  transform atsiyasi 
m a’naviy  sohani  ham   qam rab  oladi.  Tafakkur  faoliyati-fan,  badiiy  ijo- 
diyot,  ta ’lim,  m afkura  doimo  olg ‘a  harakatda  b o ‘ladi.  O datda  m a’naviy 
sohadagi  o ‘zgarishlar  iqtisodiy-siyosiy  hayotdagi  to ‘ntarishlardan  oldin 
keladi,  ulam i  tayyorlaydi.  Lekin  bu safar to ‘ntarishning tuzilm asi,  uning 
mohiyati  chuqurligini  anglash  ba’zi  kechikishlar  bilan  yuz  beradi.  Ehti- 
mol  bu  bir  tarixiy  supersikldan  boshqasiga  o ‘tishdagi  o ‘ziga  xoslikdir. 
Antik jam iyat  halokati  vaqtida  ham   ijtimoiy  ongning  ildam  rivojlanishi 
kuzatilmadi.  Bu  bilan jam iyatda  o ‘zgarishlam ing  uzoq  davom   etishi  va 
azob-uqubati,  odam lar  ulam i  qabul  qilishga  tayyor  em asliklari,  yangi 
am aliyotga moslashuvni  qiyin kechishi tushuntiriladi.
Bu  o ‘tish  m a’naviy  sohadagi  tushkunlikning  chuqurlashuvi  bilan 
boshlandi.  Uning  birinchi  belgilari jah o n   urushidan  his  qilindi  va  o ‘sib 
bordi.  XX  asm ing  70-90-yillaridagi  iqtisodiy,  texnologik,  ekologik,  ijti- 
ligi  uning  zarbalarini  yum shata olmadi.  Bu  inson tafakkuri  qudratiga is- 
honchini y o ‘qotdi.
llm iy  rom antizm ,  eyforiya  o ‘m iga  ishonchsizlik,  skeptisizm,  u  dun- 
yodagi  kuchlarga  ishonish,  okkultizm   keldi.  Om m aviy  axborot vositala- 
ri tom onidan  kuchli  q o ‘llanilgan antim adaniyat  oqimi  o ‘sib  bordi. Asriy 
m a’naviy-axloqiy  qadriyatlar yemirildi.  Z o ‘ravonlik va buzg‘unchilikka 
sig‘inish  qaror topdi.  Diniy  fanatizm   qayta tu g ‘ildi,  k o ‘plab  sektalar yu- 
zaga keldi. Ta’lim tizim i o ‘zini y o ‘qotib qo ‘ydi.  Qanday  bilimlar,  qanday 
yurish-turish qoidalari bilan yosh avlodni qurollantirish kerak? Insoniyat- 
ning intellektual  va m a’naviy-axloqiy aynish xavfi  kuchaydi.
Lekin XX asr oxirida m a’naviy hayotda tub o ‘zgarishlar sodir bo‘ldi. 
Bu,  eng avvalo,  chuqur  ilmiy  inqilob  uchun  shart-sharoit yaratdi.  Uning 
cho‘qqisi  XXI  asr  boshlarida  ko ‘rindi.  Bu  safar  uning  oldingi  safida  fi- 
zika  emas,  inson  va  uning  hayoti  to ‘g ‘isidagi  fan-biologiya  bormoqda.
282


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Uning  sifat jihatdan  taraqqiyotini  yangi  darajasi  XX  asm ing  70-yillari- 
dan  gen  injenerligi  (boshda m ikroorganizm larga qo‘llanilgan)ning shakl- 
lanishidan boshlandi.
Odam genining siri, nasliyatning genetik kodini  o ‘qish m aqsadida ul­
kan ish olib borilmoqda.  Koinotning kelib chiqishi va rivojlanish qonuni- 
yatlari, jam iyat va alohida odam lar hayotida kosm ik jarayonlarning ta ’siri 
to ‘g ‘risida yangi  konsepsiyalar paydo bo ‘ldi.
Lekin jam iyat to ‘g ‘risidagi fanlar kuchli transform atsiya oldida turib- 
di.  Qaysiki,  bu  fanlar  hali  hayotdan  orqada  qolgan,  eskirgan  paradigm a 
va dogm alar bilan toMib toshgan.  Bu fanlar hayot jarayonlariga m urojaat 
qilib,  yangi  dalil  va  voqeliklarni  qat’iy  tanlash  va  um um lashtirish,  ijti­
moiy statistika,  dinam ika va genetikaning qonuniyatlari, an ’analam i aniq 
shakllantirish,  ularni  retrospektiv tahlil va bashorat yordami  bilan  astoy- 
dil  tekshirishi  lozim.  Faqat  shunda jam iyatning  yangi  ilmiy  m anzarasi, 
uning  tuzilishi  va  dinamikasi jam iyatni  bilish  va  o ‘zgartirishning  kuchli 
va m ustahkam  quroli  bo‘lib xizm at qilishi mum kin. Ammo hali bungacha 
uzoq.  H ozir jam iyatshunoslikning  k o ‘p  sohalarida  yangi  ilmiy  paradig- 
m alarning unsurlari  shakllanm oqda.
0
‘tish  davrining  keyingi  bosqichida  ilmiy  tadqiqotlam ing  natijalari- 
ga  talab  kuchayadi.  Fanning  o ‘zi  ham  ajoyib  kashfiyot,  yirik  ixtirolarni 
tug‘diradi.  U lam i  o ‘zlashtirish  ishlab  chiqarishni  yangilash  va  uning  sa- 
maradorligini  oshirishga  yordam   beradi,  u  yanada  fan  bilan  qo‘shilgan 
boMadi. Lekin XX asm ing 50-yillaridakuzatilgan ilmiy potensial  dinam i- 
kasining ekstensiv yuqori  su r’atlariga qaytish m um kin emas. Chunki iqti- 
sodiyotning m ilitarlashuvi  harbiy texnika inqilobi  bilan bogMiq edi.  Fun­
damental tadqiqotlar yangi xalq iste’m oli m ahsulotlari, fuqaro progressiv 
texnologiyalam i  ishlab  chiqish  uchun  ko ‘p  m ing  kishilik  ilmiy  tadqiqot 
institutlari v a konstruktorlik byurolari kerak emas.  Fanga dekonsentratsi- 
ya va diversifikatsiya tadbiq  etiladi.
Ilmiy  texnika  to ‘ntarishi  davrida  fundamental  tadqiqotlar  bilan 
shug‘ullanadiganlar soni  ко ‘ pay ad i.  M a’naviy  eskirgan  texnika  avlodla- 
rini  takom illashtirish  bilan  band  boMganlar soni  keskin  qisqaradi.  Fanga 
tadbirkorlar jiddiy  e’tibor b erad ilarv a uni  qoMlab-quvvatlaydilar.  Uning 
obro‘yi jam iyatda keskin  o‘sadi. Yoshlami  fan  sohasiga kelish  oqimi  ku­
chayadi.
0
‘tish  davrining  eng  muhim  xususiyatlaridan  biri  -  yuqori  madani- 
yatning qayta uyg‘onishidir. Bu tugMlayotgan postindustrial  sivilizatsiya-
283


R. RAJABOV
ning gum anizm  bilan bog‘liqligidir. Uning yuragi ilmiy va badiiy ijodiyot 
bo ‘ladi.  Industrial  m adaniyat  tushkunligi  azob-uqubatlaridan  R.Sorokin 
v a boshqa olim lar aytganidek,  om m aviy  antim adaniyatni  inkor qiladigan 
san’at renessansi  tu g ‘iladi.
Rivojlangan  m am lakatlarda  m adaniyatga  ustuvor  aham iyat  beriladi. 
J.  Hesbitt v a R  Eburdin XX asr 90-yillaridagi  o ‘n jahon an ’analari  ichida 
ikkinchi  o ‘ringa  san’atning  qayta  uyg‘onishini  q o ‘ydilar.  «M ing  yillik- 
ning  so‘nggi  yillarida b o ‘sh  vaqtni  o‘tkazish  va  unga  xarajatlarda  ustu- 
vorliklam ing tub  va  inqilobiy  alm ashuvi  yuz beradi.  XX  asm ing  90-yil- 
lari  butun  sivilizatsiya  dunyosida  tasviriy  san’at,  poeziya,  raqs,  teatr  va 
m usiqaning zam onaviy renessansini  hayotga chaqiradi.
Bu  hali  uzoq  zamon  b o ‘lmagan  industrial  davr  bilan  qarama-qarshi 
b o ‘ladi,  qachonki,  unda  harbiylar  nam una  edilar,  sport  esa  m etafora... 
jam iyat  hayotida  san’atning  rolini  o ‘sishi  bilan  alohida  odam lar,  kor- 
pooratsiyalar,  katta-kichik  shaharlar  o ‘z  taqdirlarini  san ’at  asarlarida- 
gi  obrazlar,  shaxslar  hayot  stili  bilan  yanada  k o ‘proq  belgilaydilar.» 
(39.k.70.71.90).
Yangi  u y g ‘onish  davri  to ‘g ‘risida  gapirish  m um kin,  qachonki,  bun­
day  an ’analar XIV-XVI  asrlarda  Renessans  davrida kuzatiladi.  Lekin  bu 
tarixiy  progressning hozirgi  davri  xususiyatini  aks  ettiradigan jaho n  ma- 
daniyati taraqqiyoti  spiralining yangi  halqasi.
0
‘tish  davrida  yuqori  m adaniyatning  uyg‘onishi  an ’nalarini  o ‘ziga 
xosliklari va omillari  qanday b o ‘ladi?
1. 
Bu  an’ana  jam iyatning  insonparvarlashuvi,  m a’naviy  sohaning 
yuksalishi,  inson  ijodiy  qobiliyatlarining  ustuvorligini  yanada  um um iy 
oqim ining uzluksiz tarkibiy unsuri  bo‘ladi.  XXI  asr bu  ijodiyot asri  este- 
tik m ezonlar asosida atro f dunyoni o ‘zgartiradigan inson m a’naviyatining 
yangi  parvozi  davridir.
Insoniyat  urug‘ida  bolalikdan  odam larda  go‘zallikka  intilish  mav- 
ju d  edi.  A lohida davrlarda u shaxsning kom illigiga yordam   berib, yorqin 
ifodasini  topdi.  0 ‘rta  asrlar  Italiyasida  san’at  renessansi  v a  buyuk  ilmiy 
inqilob vaqt b o ‘yicha birga to ‘g ‘ri  keldi.
Postindustrial  sivilizatsiya  davriga  individuallik  yorqin  ifodalanib, 
shaxs,  etnik  guruh,  m illatning  m a’naviy  kuch-qudratini  am alga  oshirish 
xos  bo‘ladi.  Industrial  standartlashtirish  zulmi  ostida  qolgan  madaniy 
o‘ziga  xoslik  qayta  uyg‘onadi.  M adaniyat  shaxs,  ijtim oiy  va  etnik  gu- 
ruhlar,  millatlar,  xalqlam ing  o ‘zligini  ifodalashga  aylanadi.  M adaniyat
2 8 4


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
shaxslararo,  m illallararo,  xalqaro  m uloqotning  bosh  kanallaridan  biri 
bo‘ladi.  Oliy  m adaniyat  renessansi  postindustrial  sivilizatsiya,  XXI  asr 
odam ining m a’naviy  dunyosining  shakllanishini  bosh y o ‘li  b o ‘ldi.  Sodir 
bo‘layotgan o ‘zgarishlar san’atning m azm uni va funksiyalari, badiiy  stil- 
larda  albatta  aks  etadi.  M odem izm   uning  turli  k o ‘rinishdagi  shakllarda 
hukm ronligi,  tabiat  va  insonni  m ukam m al  birligi  va  yaxlitligini  ataylab 
sohalashtirishi m ashina asrining oqibati, shaxs bir butunligini b o ‘laklarga 
b o ‘lib yuborishga qarshi norozilik edi.
Lekin kelajak m odem izm ga tegishli b o ‘lmaydi. P.Sorokin o ‘z vaqtida 
modemizmning o‘m iga boshqa san’at kelishini aytib o‘tgan edi. Bu bashorat 
XX  arsning  30-yillariga tegishli,  lekin  badiiy  stillarning  alm ashuv  vaqti 
birdaniga kelm adi. A m alda XX asrning butun ikkinchi yarmi g ‘arb badiiy 
m adaniyatida m odernizm ning hukmronligi davri va unga qarshi nihoyat- 
da m afkuralashgan  «sotsialistik realizm »  b o ‘ldi.  Lekin  bu  har  ikki  oqim 
hissiy  san’atning yem irilish davridagi  chekka shoxchalar edi.
Ularning  o ‘m iga  oliy  qayta tu g ‘ilish  inson  va  uni  o ‘rab  turgan  dun- 
yoning uyg‘unligi va go‘zalligi, fojeaviylik va inson faoliyati,  u barchani 
his qiladigan aqlni  ifodalaydigan san’atni  qayta tug‘ilishi  keladi.  Klassik 
san’at,  antik  va  renessansni  nodir  asarlariga  om m aviy  qiziqish  m odaga 
aylandi.  Kelajak  davr va tabiatda faqat  bir badiiy  maktab,  stil,  y o ‘nalish 
hukm ron  b o ‘lmaydi  yoki  m ajburan  tegishtirilm aydi.  Aksincha,  san ’at 
asarlarini turli  did va qarashlarga mos holda tanlash erkinligi  hukm  sura- 
di.  Nafaqat  tanlangan  saylanm a  elita,  balki  odam lam ing  barchasi  uchun 
internet, zam onaviy axborot texnologiyalari, telekom m unikatsiya, turizm  
orqali jahon  m adaniyati  san’atining  noyob  nam unalari,  m adaniy  m eros- 
dan bahram and b o ‘lish imkoniyati  yaratiladi.
2. 
San’atning  yangi  renessansini  o ‘ziga  xosligi  va  afzalligi  uni  za­
monaviy  oliy texnologiyalar,  san’at  va estetik ta ’limni  axborotlashuviga 
tayanishidir.  Bu san’atning noyob nam unalari  (musiqa,  opera san’ati, ba- 
let,  m e’m orchilik,  tasviriy  san’at)ni  telekom m unikatsiya,  internet  orqali 
nam oyish  qilish,  k o ‘paytirish,  tarqatish  im koniyatini  beradigan  axborot 
texnologiyalari b o ‘ladi.
Xalqaro  va m illiy  axborot tarm oqlari estetik ta ’limning vositalaridan 
biri b o ‘lib, san’at namunalarini har bir maktab, oila, shaxsni bilish, k o ‘rib 
tanishuvni  am alga oshiradi va estetik ta ’lim -tarbiya beradi.  H ar bir kishi 
uyida turib jahonning m ashhur muzey,  galereyalaridagi  noyob  san’at na- 
m unalaridan bahram and b o ‘lishlari odatdagi hodisa bo‘lib qoladi.
285


R. RAJABOV
3.  Oliy  m adaniyat  iqtisodiy  resurs  sifatida  tez  o ‘sayotgan  bozorda 
kapitalni  qoMlashning  foydali  sohasi  bo ‘ldi.  J.N esbitt  va  P.  Eburdin  oliy 
san’atga talabni  kuchayib borayotganiga k o ‘p dalillar keltiradilar. AQSH 
da m uzeylarga kirish  1965-yildan  1988-yilgacha bir yilda 200 m ln kishi- 
dan  500  mln  kishiga o ‘sgan.  G ‘arbiy  G erm aniyada o ‘n yillikda 300  mu- 
zey qurilgan.
Buyuk Britaniyada m adaniyat va san’at sohasi har yili  17 mlrd dollar 
foyda  keltiradi.  Ingliz  avtom obil  sanoati  ham   shuncha  foyda  keltiradi. 
Nyu  Yorkdagi  «M etropoliten»  m uzeyida  Van  Gog  asarlari  nam oyishida 
boshqa shaharlardan 253  m ing kishi keldi.  Ular shahar restoranlari, kafe, 
m agazinlarga 223  m ln dollar sarf qildilar.  Shu m uzeydagi m agazin  1988- 
yil  53  mln  ga  m ahsulot  sotdi  va  9,2  mln  so f foyda  oldi.  AQSH  korpoo- 
ratsiyalari  1988-yilda  san’atni  qo ‘llashga  1  m lrd  dollar  sarfladi.  (39.K. 
78,83,  98).
4.  San’atning  qayta  tu g ‘ilishi  xalqlam ing  m adaniy  yaqinlashuviga 
yordam  beradi,  m a’naviy  hayot  baynalm ilallashuvining m uhim   bo‘g ‘ini 
bo‘ladi.  Industrial jam iyatda m adaniyatning  unifikatsiya  va  standartlash 
an’anasiga  qarshi  milliy  m adaniyatlam ing  qayta  uyg‘onishi  va  ular  ora- 
sidagi  intensiv  alm ashuvi  asosida m illatlam ing yaqinlashuvi  yuz  beradi. 
San’atning  tili  (haykaltaroshlik,  tasviriy  san’at,  memorchilik,  musiqa, 
raqs) tarjim asiz tushunarli.  U  um um insoniyat m uloqotining asosi,  global 
m adaniy kenglik, jahon madaniy  dunyosining m e’rosini  shakllanishidir.
M adaniyatning  boshqa  sohalarida  katta  o ‘zgarishlar  yuz  beradi. 
Kitob  bosish  to ‘ldiriladi.  Elektron  nashriyotlar jadal  rivojlanadi.  Arxiv 
hujjatlari,  nodir  kitoblar  lazer  disklariga  ko ‘chirilib,  asrlarcha  saqlanadi 
va  internet,  boshqa  aloqa  vositalari  orqali  barcha  foydalanishi  m um kin 
bo‘ladi. Endi k o ‘p kunlar arxivda, kutubxonalarda o ‘tirib kitob titkilashga 
hojat  y o ‘q.  Zarur  adabiyotlar,  hujjatlam i  «elektron  kottej»dan  chiqmas- 
dan aloqa kanallari, jum ladan,  internet orqali olish mumkin.
Foyda olish va boshqa g ‘arazli m aqsadlam i am alga oshirishga xizm at 
qiladigan om maviy  m adaniyatning shiddatli tazyiqi  milliy  madaniyatlar, 
urf-odatlar, an ’analarga asoslanib yashaydigan m illatlam ing turm ush-tar- 
zini buzilishi va y o ‘qolib ketishiga sabab boMadi. Bu tazyiq natijasida ay- 
rim kichik xalq, ulam ing m adaniyati, tillari y o ‘q boMib ketadi. Hatto katta 
m illatlar m adaniyatini qashshoqlashishi va oqibatda y o ‘q boMib ketishiga 
olib keladi.  Insoniy qadryatlam ing xiralashib qolishiga olib keladi.
2 8 6


ja h o n  siviliz a tsiy a la ri  tarixi
2.Ta’lim tizim idagi o‘zgarishlar. 
Jam iyat taraqqiyotiga mos ravishda 
ta ’lim sohasi  ham o ‘zgarib bordi.  Rivojlangan m am lakatlarda zamonaviy 
texnika va texnologiyaga m os talim  tizimi  uzluksiz isloh qilib borildi. XX 
asr  boshlarida A m erika  Yevropada  pragm atik  pedagogika  yuzaga  keldi. 
Am erikalik  olim,  faylasuf va pedagog  Jon  Dyui  (1859-1952)  pragmatik 
pedagogikaning  asoschilaridan  biri  pragm a  yunon  tilida»  ish,  harakat» 
m a’nosini  bildiradi.  Pragm atik  pedagogikada  ta’lim  jarayoniga  tadbiq 
etiladigan  g ‘oya va tushunchalam ing  qim mati yoki  samarasi,  ular tadbiq 
etishdagi  amaliy  natijalari  asosida  belgilanadi,  nim a  o‘quvchiga  foyda, 
yutuq keltiradigan  bo‘lsa u haqiqiy hisoblanadi.
Dyuining  pragm atik  pedagogikasi  XIX  asm ing  oxiri  XX  asr  boshla­
rida AQSH  va  boshqa  g ‘arb  davlatlarida tadbirkorlikning  rivojlanishi va 
ijtimoiy fikrga mos kelar edi. AQSH da bozor m unosabatlari, tadbirkorlik 
o ‘z  taraqqiyot  bosqichining yangi  davriga  kirdi.  H ar bir  fuqaroda  erkin, 
mustaqil fikrlash, o ‘ztadbirlkorlik faoliyati va biznesini y o ‘lga q o ‘yishda 
ijodkorlik,  izlanish,  faol  harakat qilish  va yangillikka intilish  asosida o ‘z 
faoliyatini samarali tashkil etish jam iyat uchun foydali edi. Ammo eskirib 
qolgan  sam arasiz  m aktab  ta ’limi  o'quvchiga  bunday  k o ‘nikma,  malaka- 
lam i singdirishga ojiz edi.  Shu sababli  pragm atik pedagogika ju d a tez o ‘z 
muxlislarini  topdi.
E ’tibor  bering,  hozirgi  kunda  bizning jam iyatim iz  ham  bozor  iqtiso­
diyotiga  asoslangan  jam iyatga  o ‘tish  davrida  turibdi.  Bu  jam iyatni  qu- 
radigan  va  yashaydigan  fuqarolar  hozirgi  kunda  m aktabda  o ‘qim oqda- 
lar.  U lam ing  kelajakda hayotda o ‘z y o ‘llarini  topib  ketishlari, jam iyatda 
o ‘zlarini  m ustaqil,  erkin  his qilishlari  uchun  m aktab ta ’lim -tarbiya tizimi 
boMajak fuqarolarga tegishli uquv-m alaka.  k o ‘nikm alarini  shakllantirishi 
lozim.  0 ‘qitishda  pragm atik  pedagogika  metodlarini  tadbiq  etish  yuqo­
ri  texnologiya  va  axborot  texnologiyalariga  asoslangan  jam iyatga  mos 
kadrlami tayyorlash m um kin boladi.
Jon  Dyui  ta ’limning  m ohiyat-m azm uniga yangi  talablarni  ilgari  sur- 
di. Ayni  bolalik davri  faqat kelajak kattalar hayotiga tayyorgarlik chekla- 
nib qolmasligi  lozim deb uqtirdi. Ta’lim  faqat kelajak uchun kerak b o ‘la- 
digan  bilim larni  berib  qolmay,  bolaga  bugungi  kunda yordam   beradigan 
bilim,  ko‘nikm a va uquvni  shakllantirishi  lozim.  Chunki  bolalik  ham   in­
son  borlig'idagi  toMaqonli  davr,  bola bu  dunyoda o ‘zini  erkin  his  qilishi 
lozim.  Bunga  erishish  uchun  ta’limni  o ‘quvchilarning  qiziqish  va  ehti- 
yojlariga y o ‘naltirish,  u bolaning shaxsiy  tarbiyasiga asoslangan  bo ‘lishi
2 8 7


R. RAJABOV
kerak. 0 ‘quvchi ta ’lim vositasida atrof-m uhitni faol o ‘rganib, o ‘zlashtirib 
borishi  zarur.  U  o ‘qituvchi  boshchiligida  faol  tadqiqotchi  rolida  loyiha- 
lami  bajarib boradi.
0 ‘tish davrida ta ’lim tizim ida katta o ‘zgarishlar yuz beradi.  Bu soha- 
ni  qam rab  olgan  chuqur tushkunlik  XX  asm ing  60-70-yillar boshlaridan 
o‘zini  bildira  boshladi.  Ta’lim  sohasidagi  zamonaviy  inqilob  bir  necha 
o ‘n yillar (yarim  asrdan k o ‘proq)ni qam rab olib, qator bosqichlam i  bosib 
o ‘tadi.
Birinchi  bosqich  (XX  asm ing  70-90-yillari)da  jam iy at  taraqqiyo- 
tining  o ‘zgargan  sharoitlariga  mos  ta ’lim ning  shakllari,  yangi  yoMlari, 
xavfli  tus  olgan  funksional  savodsizlik,  kasbiy  layoqatsizlikni  tugatish 
usullarini  izlash  am alga  oshirildi.  Ikkinchi  bosqich  (XXI  asm ing  birin­
chi  o ‘n  yilligi)da  ta ’lim  mazm uni  boshlanayotgan  ilm iy  inqilobga  mos- 
lashtiriladi.  0 ‘quv  jarayonini  axborotlashtirish  uning  sam aradorligini 
k o ‘p  m arta  oshiradi.  Uchinchi  bosqich  (XXI  asm ing  20-30  yillari)da 
ta ’limdagi  inqilob natijalari kengayadi v a rivojlanayotgan m am lakatlarni 
qam rab  oladi.  Ta’lim  texnologik  to ‘ntarish  uchun  shart-sharoit yaratadi. 
Bu  m am lakatlam ing  asta-sekin  qoloqligini  bartaraf qilish,  qayta  ishlab 
chiqarishning sam aradorligi va turm ush darajasining o ‘sishiga shart-sha- 
roit yaratadi.
Bu sohada boshlangan to ‘ntarishlar natijasida yuzaga kelgan an’ana- 
lardan kelib chiqib qanday o ‘zgarishlar yuz beradi?
Ta’lim  mazmuni bir necha y o ‘nalishlarda o ‘zgaradi. Birinchi -  o ‘quv 
darsliklarini  qayta ko‘rib  chiqish va ularning zam onga mos  yangi  avlod- 
larini yaratish. Ta’lim tizim ining inersiyasini hisobga olganda, o‘qituvchi- 
lam ing  bir-ikki  avlodi  va  darsliklam ing  bir  necha  avlodlarini  almashuvi 
uchun  bir  necha  o ‘n  yillar  talab  qilinadi.  Shundan  keyingina  darsliklar- 
dagi  bilim lar  sum m asi  postindustrial  sivilizatsiyaning  m azm uniga  mos 
bo‘ladi.
Boshqa  y o ‘nalish  -   ta’limni  insonparvarlashtirish,  texnokratik  tor 
pragmatik  uklonlarni  b artaraf qilish,  ta ’limni  har qanday  bosqichida gu- 
m anitar  sikldagi  predm etlam i  o‘rganishni  kengaytirish,  kasbiy  ta ’limni 
estetik va etik ta ’lim  bilan  q o ‘shib  olib borish,  faqatgina har tom onlam a 
ta ’lim  olgan, jahon  m adaniyati  yutuqlarini  egallagan,  barcha jarayonlar- 
ning  siklik  dinam ikasi  va  ulam ing  nasliy  ildizlarini  tushunib  biladigan 
odam jadal  o ‘zgarayotgan jam iyatga tez moslashadi.
288


Jahon sivilizatsiyalari tarix i
Uchinchi  y o ‘nalish  -   ta ’lim ning  ham,  umumiy  ham   kasbiy  keng 
politexniklashuvi.  Turm ush  va  m ehnat  faoliyatining  har  qanday  sohasi- 
da  har  bir  kishiga  turli  xil  m ashinalam ing  bir  necha  avlodlari  bilan  ish 
k o ‘rishga to ‘g ‘ri  keladi.  Texnika va texnologik  ukladlarning yangilanis- 
higa m oslashish uchun keng tayyorgarlik zarur.
Uzluksiz  o ‘sib  boradigan  va  tez  yangilanadigan  bilim lar  hajm i  va 
kasbiy  m alakalam i  o ‘qitishning  eskirgan  an ’anaviy  m etodlariga tayanib 
o ‘zlashtirish  m um kin  emas.  Ular  o ‘tish  davrida  tub  transform atsiyaga 
duch  keladi.  K atta  hajm dagi  um um ta’lim   va  kasbiy  bilim lam i  m exanik 
esda  qoldirishga  tayanish  o ‘zini  oqlam aydi.  Bu  bilim lar  tez  eskiradi. 
To‘plangan bilim  va k o ‘nikm alar inersiyasi o ‘z vaqtida yangi an’analarni 
bilib olish va unga tez m oslashishga imkon bermaydi.  Eskirgan shablon- 
lar hayot qo‘ygan yangi m uam m olam i yecha olmaydi.
Bundan chiqishningyo‘li kreativ pedagogikagasuyanish, o ‘quvchining 
ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, noan’anaviy m uam m olam i q o ‘yish va 
yechishda m ustaqillik,  bir  faoliyatdan boshqasiga tez va m uvaffaqqiyat- 
li  o ‘tish,  obyektlarga  k o ‘p  tom onlam a,  k o ‘lamli  qarash,  yondashuvning 
aniqligini  qarashlam ing kengligi  bilan qo ‘shishdir.  Bu  chuqur v a har to­
m onlam a bilim ni talab qiladi.
0 ‘qitishni tashkillashtirishningyondashuvlari o ‘zgaradi. A srlar bo‘yi- 
cha shakllangan o ‘qitish tizimi va um um ta’lim  va kasbiy o ‘quv yurtlarida 
hayotdan orqaga qolgan, m uddatli o‘qish,  keyin esa ishlab ehiqarish yoki 
ofisda  yangidan  amaliy  k o ‘nikm alam i  o ‘zlashtirish  va  qayta  o ‘qish  va 
ilgari  olingan  bilim lam ing katta qism ini  asta-sekin  unutish -  bu  o ‘qitish 
t izimi  yangi sharoitlarg ato ‘g ‘ri kelmaydi.
Uning o ‘m iga uzluksiz ta ’lim tizimi  keldi.  Bu tizim   inson hayotining 
barcha  bosqichlarini  qam rab  oladi  va  shaxsning jismoniy,  m a’naviy,  in- 
tellektual  rivojlanishini  ta ’m inlaydi.  Shu  bilan  birga,  um um iy  v a kasbiy 
ta ’limni  qam rab  olib,  ilmiy  texnik  yutuqlar  novatorlik  g‘oyalarini  tez 
o‘zlashtirib  olish uchun  share it yaratadi,  hayot sifatini yaxshilashga yor­
dam beradi.
K o‘rsatilgan tam oyillarga asoslangan uzluksiz ta ’lim tizim i Fransiya, 
Shvetsiya, Yaponiya, G erm aniya va boshqa qator m am lakatlarda k o ‘proq 
o ‘zlashtirilgan.  Bu  yerda  boshlang‘ich,  o ‘rta  m axsus  ta ’limni  takom il- 
lashtirish bilan birga xodim lam i  qayta tayyorlash  va ulam ing m alakasini 
oshirish  butun  m ehnat  faoliyati  davom ida  ayniqsa,  kasbini  o‘zgartirgan 
paytda katta e ’tibor beriladi.
28 9


R.  RAJABOV
Uzluksiz  siklik  ta ’lim  tizimi  har bir  bosqichning  ixtisoslashuvini  hi- 
sobga olgan  holda 5 siklni  o ‘z ichiga oladi:
1.  M aktabgacha  ta ’lim  -   oila  va  m aktabgacha  m uassasalarda.  Bu 
yerda asosiy e ’tibor ota-onalarda pedagogik k o ‘nikm alam i  rivojlantirish, 
ularni  zam onaviy  o ‘quv  qo'llanm alar,  kom pyuter o ‘yinlari  bilan ta ’min- 
lash, bolalar teleko‘rsatuvlari  sikllarini  tashkil  etish.
2.  U m um ta’lim  tayyorgarligi  -   boshlang‘ich,  to ‘la  b o ‘lmagan  o ‘rta 
va  o‘rta  ta ’lim.  Bu  ta ’lim  spiral  b o ‘yicha  oddiydan  m urakkabga  tomon 
bilim lar  m ajm uasini  o ‘rganish,  bu  zam onaviy jam iyatda  insonga  kerakli 
bilimlar,  eng  asosiysi  ijodiy  qobiliyatlam ing  rivojlanishini  rag‘batlanti- 
ruvchi  v a tez yangilanayotgan  bilim lar dengizida o ‘z y o ‘lini  topish.  Shu 
bilan  birga,  asosiy  e ’tibor  gum anitar v a  tabiiy-ilm iy  tayyorgarlik,  infor- 
m atika asoslarini o ‘rganishga qaratiladi.  O lrta ta ’lim bolalam ing turli qo- 
biliyatlari va qiziq ish larig ay o ‘naltirilgan  boMishi  lozim.
Turli  darajadagi  kasb ta ’limi -  kasb  o ‘quv  yurti,  kollej,  institut,  uni- 
versitet,  aspirantura.  M ehnat taqsim oti  tizimidagi  u yoki  bu sohada m eh­
nat qilish uchun m axsus bilim  va k o ‘nikm alam i egallashga xizm at qiladi. 
0
‘tish  davrida  bu  o ‘quv  yurtlariga  xos  an ’analar  tayyorgarlik  profilini 
kengaytirish, o ‘ta tor ixtisoslashuvni bartaraf qilish, ta ’limni  insonparvar- 
lashtirish,  um um  ilmiy  va  m axsus  kasbiy  fanlam i  dunyoqarash,  umum- 
madaniy,  etika  va  jism oniy  tarbiya  bilan  qo‘shib  olib  borish,  qaysiki, 
malakali  ishchi,  m utaxassis  har tom onlam a  kamol  topgan  shaxs  sifatida 
postindustrial davr talablariga javob berishi  lozim.
Та’limning  politexnikalashuvi,  zam onaviy  texnikaning  turli  xillari 
bilan  tanishish.  Chunki  ular  bilan  m ehnat  faoliyati  v a  uy  x o ‘jaligida  ish 
ko‘rishga to‘g‘ri keladi. TaTimni moddiy ishlab chiqarishdagi mehnat faoli­
yati  bilan birlashtirish.
Ta’lim  va  m adaniyat  sohalarida  xalqaro  ham korlik  kuchayadi.  Bu 
turli  m am lakatlar  ta ’lim  tizimini  bir-biriga  yaqinlashtiradi.  Bu  sohada 
erishilgan  yutuqlam i  boshqalar  tom onidan  o ‘zlashtirilishiga  olib  kela­
di.  N atijada  bu  yangi  texnika,  texnologiyalarni  o ‘zlashtirishga  m ehnat 
unum dorligining o ‘sishiga olib keladi.
0 ‘qitishning  texnik  vositalari  takom illashadi.  Ta’lim ning  axborot- 
lashuvi,  kompyuterlar,  o ‘quv  televideniyasi,  videotexnika,  m ultim edia- 
ni  interfaol  vositalaridan  keng  foydalanish,  o ‘quv  yurtlarini  yangi jihoz, 
asbob-uskunalar  bilan  ta ’minlanishi  yuqori  darajada  b o ‘ladi.  Yaponiya,
2 9 0


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Gcrmaniya,  AQSII  va  ko‘pgina  boshqa  mamlakatlaming  o‘quv yurtlarida 
zamonaviy o'qitishning innovatsion texnologiyalari keng qoMlanilmoqda.
Hozirgi  kunda  jam iyatim izning  ijtim oiy-iqtisodiy  va  m a’naviy-si- 
yosiy  sohalarida  chuqur  o‘zgarishlar  ro ‘y  bermoqda.  Ta’lim  va jam iyat 
yaxlitdir.  Ta’lim jam iyat hayotida o ‘z nufuziga ega bo‘lgan soha. U jam i­
yatning jadal  taraqqiyotini  ta’m inlashga  xizm at  qiladi.  Ta’lim  tizimi ja ­
miyatda kechayotgan tub o ‘zgarishlarni, m uam m olam i o ‘zvaq tida ilg‘ab, 
ularga  m os javoblam i  topish  uchun  xizm at  qiladi.  Ta’lim  tizimi  tarixan 
jam iyat taraqqiyotidan  orqaga  qolish  an ’anasiga ega.  Shu  sababli  u  dav- 
riy ravishda isloh qilinadi. Jam iyat tizimidagi o'zgarishlar ta ’lim tizim iga 
ham  o ‘z  aksini  topadi.  Ta’lim  tizimi jam iyatda  yuz  beradigan  an ’analar 
rivojigajiddiy ta ’sir qiladi. Shu sababli ta ’lim jam iyat va shaxsning rivoj- 
lanishida  ustuvor  aham iyatga  ega  boMadi.  Yangi  XXI  asr  bo ‘sag ‘asida 
insoniyat tarixiy  taraqqiyotida ju d a  katta  o ‘zgarishlar,  m uam m olar  bilan 
kirib keldi.  Ta’lim tizimi jam iyatning  bu o ‘zgarish  va m uam m olariga ja- 
vob berishi  lozim.  Shu sababli  XXI  asrga kirish ta ’limdan tub o ‘zgarish- 
lar, yangi  g ‘oya va yondashuvlam i talab qildi.
Respublikam izda  ta ’lim  sohasidagi  siyosatni  belgilaydigan  asosiy 
hujjat «Ta’lim» to ‘g ‘risidagi qonundir (1997 y). Qonun ta ’lim ning barcha 
bo‘g ‘inlarini  davlat va shaxs, jam iyatning ehtiyojlarini  qondirishga qara- 
tilgan.  1997-yilda qabul  qilingan  Kadrlar tayyorlash milliy dasturi  davlat 
ta’lim  siyosatini  zam on  talablariga m os  ravishda amalgam  oshirishni ja ­
dal lashtiruvchi  dasturamal  hisoblanadi.
D avlat  hokim iyati  jam iyat  m anfaatlariga,  ehtiyojlariga  mos  ravish­
da  ta’lim  tizim iga  m aqsad  va  vazifalam i  belgilaydi.  Bu  vazifalar  ilmiy 
va  amaliy  asoslanib,  m axsus  hujjat -  davlat ta ’lim  standartida o ‘z  aksini 
topadi.  Bu hujjat asosida ta ’lim- tarbiya am alga oshiriladi.  B archa ta ’lim 
m uassasalari  uchun  ta’lim  standartini  davlat  belgilaydi.  Standart  o ‘quv 
yurti tom onidan am alga oshiriladi.  Shaxs esa ta ’lim  hujjatini bilish  uchun 
uni  o ‘zlashtiradi.  Nam unaviy  fan  dasturlari  standart talablari  asosida tu- 
ziladi v a am alga oshiriladi.
Jam iyatda am alga oshiriladigan  islohotlam ing yutu g‘i  ta ’lim  siyosa- 
tiga, uning tizim liligi,  izchilligi va m ahsuldorligiga bog‘liq  boMadi.  Res- 
publika m aktablarida ta ’lim -tarbiya jarayonining sam aradorligi jam iyat­
ning barqaror dem okratik rivojlanishiga ijobiy ta ’sir qiladi.  Bu jarayonda 
maktab  tarix  ta ’limi  rivojlanishining  strategiyasi  yosh  fuqarolam ing 
m entalitetiga  ta ’sir  qiladigan  omil  sifatida  m uhim   o ‘rin  tutadi.  Hozirgi
291


R. RAJABOV
kunda  ta ’lim  olayotgan  o ‘quvchilar  20-30  yildan  so ‘ng jam iy at  hayoti- 
ning  turli  sohalarida  faoliyat  ko ‘rsatadilar.  Bugungi  m aktab  o ‘quvchisi 
20
  yildan  so ‘ng  jam iyat  ijtim oiy-iqtisodiy  va  m an’naviy  sohalarining 
faol  ishtirokchisi  boMadi.  U larning  bilimi,  dunyoqarashi  jam iyat  hayo- 
tida  muhim   o ‘rin  tutadi.  M aktabda  berilgan  o ‘quvchilarda  zam onaviy 
bilim,  komil  inson  sifatlarining shakllanishi jam iy at taraqqiyotida ijobiy 
ta s’ir qiladi.
Ta’lim  tizim ida jam iy at taraqqiyotining yangi  an ’analariga m os  ra- 
v ish d a jid d iy   o ‘zgarishlar yuz  berm oqda,  yangi  ta ’lim  paradigm alarini 
izlash  va  am alda  q o ‘llash  ishlari  borm oqda.  XX  asrning  80-90-yillari- 
da ta ’lim da yuz  bergan  tushkunlikni  b arta raf qilish  uchun jidd iy  ishlar 
am alga oshirildi,  davlat ta ’lim  siyosatini  ustuvor vazifa  sifatida q o ‘yib, 
Ta’lim  to ‘g ‘risidagi  qonuni,  K adrlar  tayyorlash  m illiy  dasturini  qabul 
qildi.  Bu  rasm iy  hujjatlar ta ’lim ning yangi  tizim ini  yaratishda  huquqiy 
asos  bo ‘ldi.  Bu  hujjatlar  davlat  ta ’lim  standartlarida  ta ’lim ning  yangi 
tizim ini  yaratishda  asos  boMdi.  H ujjatlarda  davlat  ta ’lim  standartlari­
da  ta ’lim  m azm unining  davlat  m inim um i,  o ‘qituvchilarning  erkin  pe- 
dagogik  ijod  huquqi  huquqiy  m ustahkam lanadi.  Ta’lim  m uassasalari- 
ning yangi  tiplari  paydo  b o ‘ldi:  gim naziya,  litsey,  kollej,  ixtisoslashgan 
maktablar.  Ta’lim  tizim ini  isloh  qilish  asosida  shaxs  ustuvorligi  tam o- 
yili  q o ‘yildi.  Bu  m aqsadni  am alga oshirish uchun  ta ’lim tizim ini  gum a- 
nitarlash,  tabaqalash  vosita  bo ‘ldi.  Ta’lim  tizim ining  m arkaziga  inson 
m uam m osi, ta ’lim  olishning m illiy va jaho n m adaniyatining yutuqlarini 
o ‘zlashtirishga y o ‘naltirish,  insoniyatning m a ’naviy  tajribasini  o ‘zlash- 
tirish,  dunyoning yaxlit m anzarasini  qabul  qilish,  o ‘quvchilarda tizim li 
tafakkurqilish ni shakllantirish turadi. M aktab islohoti hozir ham  davom  
etm oqda.
Etika va m afkurada chuqur o ‘zgarishlar yuz beradi.  Bu ikki  sohaning 
dinamikasi jam iyat  piram idasining  barcha  qavatlaridagi  o ‘zgarishlar  bi­
lan  bogMangan.  XX  asrda  etikaning  tushkunligini  Pitirim  Sorokin,  Karl 
Yaspers v a boshqa jam iyatshunos olim lar X X  asm ing 40-yillarida chuqur 
tahlil  qildilar.
Pitirim  Sorokin  muqobil  insonparvar  etikaning  shakllanishiga  e ’ti- 
bor  berdi.  U  shunday  xulosaga  keldi:  «B eqaror  yaratuvchan  m uhabbat, 
agar undan aql  bilan foydalanilsa, bu shunday kuch boMadiki, odam lar va 
odam lar  guruhi  orasidagi  agressiv  to ‘qnashuvlam ing  oldini  olish  m um ­
kin.  Dushm anlik  m unosabatlarini  do‘stona  m unosabatlarga  aylantirish
292


j u h o n   s l v i l i / u t s l y a l u r i   l . i r l x l
mumkin.  M uhabbatning  xalqaro  siyosatga  global  ta’sir qilishi,  millatlar- 
aro  ziddiyatlam i  bartaraf etishi  mumkin.  Beg‘araz  dono  sevgi jism oniy, 
aqliy,  axloqiy  sog‘liq  uchun  hayotiy  kuch  bo'lishi  mumkin.  A lturistlar 
egoistlardan k o ‘ra k o ‘proq yashaydilar»  degan xulosaga keldi.
Inson  ideali,  uning  axloqiy  qoidalari  boshqa  odamlar,  jam iyat  bilan 
o ‘zaro  m unosabatlarda,  m adaniy  qadriyatlar  bilan  murojaat  qilishi  yoki 
e ’tiqod yoki  bilim ga asoslanadi.  X V lIi  asr oxiridan  va ayniqsa,  XIX  asr- 
da din  fanning tazyiqi  ostida o ‘z ta ’sirini  tez y o ‘qota boshladi.  M arksist- 
lar jangovar ateizm   nuqtayi  nazaridan  diniy  e ’tiqodni  kuch  bilan  yo‘qo- 
tishga urindilar.
XX  asr  oxirida  ideallam ing  yalpi  yem irilishi  boshlandi.  Bu  din  va 
axloq sohasida uch an’anani yuzaga keltirdi.
Birinchi  an’ana.  E’tiqod,  fan  va barcha axloqiy  qoidalam i  inkor qi- 
ladigan  nigilizm ning  tarqalishi.  N igilizm   axloqning  an ’anaviy  norm a- 
lari  bilan  qaram a-qarshi.  U  faqat  kuchlining  qoidasini  tan  oladi,  inson 
hayotini  qadrlam aydi.  N igilizm  jinoyat,  korrupsiya,  buzuqlikning  m af- 
kurasi.  U  o ‘tish  davrida  tartibsizliklarni  barham   topishi  bilan  yashirin 
holatga  o ‘tadi, jam iy at  doim o  bu  kasallikka  qarshi  kurashishga m ajbur 
boladi.
Ikkinchi  an ’ana.  Diniy  e’tiqodlam ing  qayta jonlanishi.  XX  asm ing 
so‘nggi  choragidan  turli  sektalar paydo  bo‘ldi.  Ayniqsa,  yoshlar  orasida 
ularga  ergashish  kuchli  bo‘ladi.  Dunyo  dinlari  XXI  asrda  o ‘z  m avqeyi- 
ni  saqlab  qoladi.  Dinning jonlanishi  bilan  birga,  XXI  asrda  yangi  diniy 
oqim lam ing paydo  bo'lishini ko ‘ramiz.  Ayrimlari tezda o ‘zini  k o ‘p  son­
li  m uxlislarini  topadi,  boshqalari  y o ‘q  b o ‘lib  ketadi.  Diniy  adabiyot- 
lar  ko‘plab  chop  etiladi.  Din  arboblari  m arketing  va  biznes  bilan  faol 
shug‘ullanadilar.
X ristian  cherkovi  va  boshqa  yangi  o qim lar  m issionerlik  faoliaya- 
tini  kuchaytiradilar.  Ular,  ayniqsa,  rivojlanayotg an  dunyoda  faol  ish 
olib  boradilar.  XXI  asrdan  diniy  uyg‘onish  sezilarli  istiqbolga  ega 
b o ‘lm aydi.
Postindustrial  jam iyatning  shakllanish  va yetuklik  bosqichlarida  eh- 
timol bu insonparvar jam iyatning m ohiyatiga javob beradigan ideallar va 
etika  norm alari  qaror  topadi.  Bu  idealam ing  m ag‘zini  inson  shaxsining 
har tom onlam a rivojlanishi, jam iyatning  bosqichli,  siklik progressini tan 
olish, boshqa odam lam ing e ’tiqodlari, etik norm alariga tolerantlik tashkil 
etadi.  Bunday  m afkura va axloqning ibtidolari hozir ko‘p m am lakatlarda 
yetilmoqda,  lekin  hozircha yetakchi  m avqega ega emas.
293


R. RAJABOV
Tayanch  ib oralar: 
Tarixiy  progress,  antik  sivilizatsiya,  texnologik 
ukladlar,  industrial jam iyat,  texnika num iatyurizatsiyasi,  F.Brodel,  kapi- 
talizm,  P.Eburdin,  Renessans,  nigilizm,  Pitirim   Sorokin,  K.Yaspers,  ate- 
izm,  ideal,  etika normalari,  siklik progress, tolerantlik,  mafkura.
T akrorlash  uchun savollar:

Download 7,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   116   117   118   119   120   121   122   123   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish