3 -M A V Z U : P O S T I N D U S T R IA L J A M IY A T G A 0 ‘T IS H
D A V R ID A IQ T I S O D I Y -S I Y O S I Y 0 ‘Z G A R IS H L A R
1.
Postindustrial jam iyatga о 'tish y o ‘lida iqtisodiyotdagi о 'zgarish-
lar. 2. Ijtim oiy-siyosiy sohada tub о ‘zgarishlar.
1.
P o s tin d u stria l ja m iy a tg a o ‘tish y o ‘lid a iqtiso diyo td agi o ‘zga-
rish lar. Endi e’tibom i jam iyatning navbatdagi qavati - iqtisodiyotga qa-
ratamiz. Yangi sivilizatsiyaning shakllanish davrida iqtisodiy ukladlar va
bozor m unosabatlari, boshqaruv tizim ida qanday o ‘zgarishlaryuz beradi?
Asosiy an ’analarni k o ‘ramiz:
1. XX asrning so ‘nggi choragi v a XX asr boshlarida iqtisodiy dina-
m ikaning keskin o ‘zgarishi kuzatiladi. B irin-ketin jah on iqtisodiy tush-
kunliklari yuz beradi. P ostsotsialistik m am lakatlarda ishlab chiqarish
va turm ush darajasining misli k o ‘rilm agan pasayishi tinchlik davrida
yuz berdi. R ivojlanayotgan m am lakatlarda ham qashshoqlik va och-
likning yangi toMqini kirdi. Industrial ishlab chiqarishning iqtisodiy
usuli kapitalistik va sotsialistik variantlarda o ‘z um rini o ‘tab b o ‘lgani
yaqqol k o ‘rindi. Uni yangi postindustrial ishlab chiqarish usuli bilan
alm ashtirish vaqti keldi. Butun dunyoni sanoat inqilobi davridan keyin
misli ko ‘rilm agan tub iqtisodiy o ‘zgarishlar qam rab oldi. Iqtisodiyot
tuzilm asi, m ulkchilik m unosabatlarida tub siljishlar boshlandi. D avlat-
ning iqtisodiyotga aralashuvi sezilarli qisqardi. B ozor va raqobat qayta
uy g'ondi.
Kichik v a o ‘rta biznes salm oqli o ‘rinni egallay boshlaydi. Ayniqsa,
aholi uchun iste’mol m ollari va xizm atlar sohasida kichik v a o ‘rta biz
nes ustuvor aham iyat kasb etdi. X alqaro savdoda yoq ilg ‘i xom ashyo-
ning yetakchilik o 'rn ig a yuqori texnologik m ahsulotlar va turizm keldi.
Iqtisodiy o ‘sishga doim iy intilishdan voz kechilib turm ush darajasi sifa-
tini oshirish, barqaror rivojlanish, ekologik xavfsizlik yetakchi o ‘rinni
egallaydi.
2. Postindustrial ishlab chiqarishning iqtisodiy usuli boshlanayotgan
sivilizatsiya sikli fazalaridan o ‘tadi. Tug‘ilish va o ‘tish davri (XX asr
ning 70-yillaridan XXI asrning 20-yillarigacha), tarqalish (XXI asm ing
60-yillarigacha); yetuklik (35-40 yil); keksayish (25-30yil). Shundan ish
lab chiqarishning iqtisodiy usuliga o ‘tish boshlanadi.
2 6 7
R. RAJABOV
Postindustrial sivilizatsiya o ‘choqlarida XXI asr boshlaridan ishlab chi
qarish umuman iqtisodiyotda jiddiy m uam m olaryuz beradi. Bunday mu-
am m olam ing qam rovi keng bo‘lib, o ‘nlab m am lakatlam i qam rab oladi.
Global iqtisodning zaifiigi ko ‘rinadi. Iqtisodiy o ‘sish sezilm aydi. Global
iqtisodning o ‘sishi 2012-yilda b o ry o ‘g ‘i 2,3% ni tashkil qildi. Dunyoning
eng yirik iqtisodiyotiga ega AQ SH ning nochor ahvoli boshqa m am lakat
lar iqtisodiyotiga, jum ladan, rivojlanayotgan m am lakatlarga ham ta ’sir
qildi. AQSHning tashqi dunyodagi qarzi 16,35 trillion dollarga yetadi.
Bu qarz har oy 100 m lrdga oshib borm oqda (2013-yil yanvar m a’lumoti).
2008-yilda yuz bergan global m oliyaviy inqiroz hanuzgacha tugam adi.
So‘nggi yillarda «katta sakkizlik», «katta yigirm alik» kabi yetakchi dav
latlar inqirozdan chiqish uchun dasturlar ishlab chiqdilar. Ammo bu das-
turlam ing natijasi boMmadi.
Kelajak sivilizatsiya iqtisodiy bazasining vaqtinchalik doirasi indus
trial jam iyatga qaraganda qisqa, o ‘zgarish jarayonlari intensiv kechadi.
Shuningdek, sivilizatsiyalam ing yangi triadasi, navbatdagi tarixiy super-
sikl boshlanadi. Iqtisodiyotdagi o'zgarishlar sanoat inqilobi davriga qara
ganda, yanada chuqur va tub xarakter kasb etadi.
Bizning ko‘z oldim izda bizning ishtirokim iz bilan shakllanayotgan
postindustrial iqtisodiy ishlab chiqarish usuliga xos belgilar qanday
bo'ladi?
Bu jam iyatning tubdan o ‘zgarayotgan hayot sharoitlariga m oslasha-
digan industrial iqtisodiyot va postindustrial jam iyatning sifat jihatidan
yangi belgilam i oladigan yangi iqtisodiy tuzumdir.
M arksistlam ing bundan qirq yil oldin insoniyatning kelajagi kom-
m unizm , hozirgi davm ing asosiy mazmuni kapitalizm dan kom m unizm ga
o ‘tishdir degan fikrlari ustuvor edi. Birdaniga qandaydir besh yil ichida
m anzara keskin o ‘zgardi. K om m unistik mafkura, kom m unizmning kelishi
m uqarrarligi tushunchasi, bozor m unosabatlarini olib ketishiga ishonch
SSSR boshchiligida sotsialistik lager halokati bilan y o ‘qoldi.
Postsotsialistik davlatlam ing barchasi bozor m unosabatlariga asos
langan jam iyatni tanladi. Sotsializm rasmiy m afkura sifatida Xitoy, Shi-
m oliy Koreya, Kuba, Vetnam kabi m am lakatlarda qoldi, lekin X itoyda
u kuchli o ‘zgardi. Bu m am lakatda kom m unistik m afkura ostida bozor
m unosabatlariga asoslangan iqtisodiy m unosabatlar jadal rivojlanm oqda.
K eksa odam lar orasida kom m unistik g ‘oya tarafdorlari bor, lekin ular to-
bora kam ayib bormoqda.
268
Achchiq tarixiy tajriba insoniyat kelajagida iqtisodiy tuzum dinam i-
kasi an ’analarini qayta k o ‘rib chiqishga m ajbur qiladi. K o‘plar sotsializm
va kom m unizm dan k o ‘ngli qolib, kapitalizm ning ashaddiy m uxlisiga
aylandilar va aynan u kelajakning ideali deb ishondilar. Ammo tarixiy
an’analarning xolisona tahlili ko ‘rsatadiki, so‘nggi yuz yillikda kapita-
lizmni hukm ron ijtim oiy-iqtisodiy tuzum sifatida asosan o ‘z kuchini
y o ‘qotdi, o ‘z hayot siklining so‘nggi fazasiga kirdi. Bu albatta m ana u
halokatga uchraydi degan gap emas.
Tarixchi olim F.Brodel 1979-yil yozgan edi: «Shubhasiz, hech kim
yuz yilligim izning 70-yillarida boshlangan bugungi tushkunlik kapita-
lizm ga x av f soladi deb inkor qilmaydi. U 1929-yilgi tushkunlikdan jid -
diyroq, ehtim ol birinchi kattalikdagi firm ani yutib yuboradi. Lekin, kapi-
talizm tizim sifatida uni yengib o ‘tishga barcha imkoniyati bor. U hatto,
iqtisodiy reiada (m en m afkuraviy dem ayapm an) undan kuchayib chiqishi
mumkin». (9.T. 3K 647).
Bu bashorat am alga oshdi. K apitalizm hozir iqtisodiy-siyosiy jihat-
dan 70-yillar tushkun holati b o ‘lganidan k o ‘ra, m ustahkam roq va nihoyat
SSSR boshchiligida uning jiddiy raqibi b o ‘lgan sotsializm endi y o ‘q.
Shu bilan birga, kapitalizm katta foyda uchun quvadigan yollanm a
mehnatning kapital tom onidan eksplutatsiyaga asoslangan iqtisodiy tu
zum sifatida kelajagi y o ‘q. Yana shuningdek, hozir rivojlangan mamla-
katlardagi tuzum klassik kapitalizm ning ko‘p belgilarini y o ‘qotdi.
Yaqin yuz yilda rivojlangan m am lakatlarda hokim iyatga yangi sinfni
keltiradigan va iqtisodiy m unosabatlar m ohiyatini o ‘zgartiradigan sotsial
inqilobi bo‘lishi m um kin emas.
Boshqa yan bir an ’ana m avjud m unosabatlar evolyutsiyasi asta-sekin
postindustrial ishlab chiqarishning iqtisodiy usulini belgilarini olib, yangi
sifatga ega b o ‘ladi.
3.
Kelajak sivilizatsiyaning shakllanishi davrida iqtisodiyotning asta-
sekin insonparvarlashuvi, yangi texnologik ukladlam i o ‘zlashtirish bilan
bog‘langan iqtisodiyot tuzilm asida siljishlar yuz beradi. Bu siljishlam i
yangi sivilizatsiyatom on harakatning boshida turgan rivojlangan m am la
katlar iqtisodiy tuzilm asiga qo‘llab k o ‘ramiz.
Takror ishlab chiqarishning siklik m akrom odeliga k o ‘ra uch davm i
ajratamiz:
Boshlanish (XX asm ing 60-yillarida); postindustrial sivilizatsiya
o ‘tish davrining nihoyasi (XXI asm ing 20-yillari); bu sivilizatsiyaning
yetuklik davri arafasi (XX asm ing 60-yillari).
________________________________________________________ jah o n sivilizatsiyalari tarixi
2 6 9
R. RAJABOV
Bashoratning ikki manzarasi optim istik va pessim istik ruhdagini
ko‘ram iz (9-jadval). Jadvaldagi raqam lar um um iy y o ‘nalish beradigan
shartli.
Xizm at ko‘rsatadigan qayta ishlash va sohaviy tuzilmalar, sektor
va sohalar foydasiga istiqbolda shaxsiy iste’mol uchun m ahsulot ishlab
chiqaradigan m ashinasozlik va ilmiy texnik kom plekslam ing oraliq mah-
sulotlar va yoqilg‘i xom ashyo sohalarini intellektual m ahsulot, davlat
iste’moli va harbiy sanoat kom pleksining ulushini qisqarishi hisobiga sil-
jishlam i k o ‘rish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |