8-jadval.
Yer aholisining o‘sish dinam ikasi bashorati
Aholi
1990-y
2010-y
2030-y
2050-y
2070-y
2100-y
Dunyo:
m ln kishi. % 1990-y
5291
100
7352
139
9499
180
11238
212
12334
233
12562
237
R ivojlanayotgan m am lakatlar m ln
kishi % 1990-y
4149
100
78,4
6097
147
82,9
8167
197
86,0
8959
238
87,7
10897
263
88,3
10980
265
87,4
Jumladan:
Janubiy, Janubi-sharqiy, G 'arb iy va
M arkaziy O siyo mln kishi
%1990-y
1906
100
2859
150
3807
200
4503
236
4826
253
4619
242
Xitoy: mln kishi
% 1990-y
1159
100
1469
127
1722
149
1873
162
1945
168
1968
170
Afrika:
mln kishi % 1990-y
642
100
1150
179
1831
285
2537
395
3090
481
3295
513
Janubiy va M arkaziy Amerika:
mln kishi % 1990-y
441
100
626
142
805
182
946
215
1037
235
1089
249
Industrial hududlar:
m ln kishi % 1990-y
% dunyoga nisbatan
1142
100
21,6
1155
110
17,1
1333
117
14,0
1378
121
12,3
1437
126
11,7
1582
139
12,6
G 'arbiy Yevropa:
m ln k ish i% J 990-y
377
100
404
107
416
110
416
110
415
110
426
Shim oliy Amerika:
mln kishi % 1990-y
277
100
325
117
376
136
420
152
475
171
577
208
Sharqiy Yevropa:
mln kishi % 1990-y
345
100
368
107
380
110
385
112
392
114
427
124
Yaponiya, Avstraliya va Yangi Ze-
landiya: mln kishi
% 1990-y
144
100
158
110
160
111
158
110
154
107
151
105
25 0
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Hududlar bo ‘yich a turli an ’analar kuzatiladi. Afrika aholisi yuqori
sur ’atlar bilan о ‘sadi (110y il davom ida 5,1 marta), Janubiy va Markaziy
Amerikada 2,5 m arta va Osiyoda 2,4 marta. Eng p a st sur ’atlar Yaponiya,
Avstraliya va Yangi Zelandiya (atigi 5 % llO yild a ), G 'arbiy Yevropa (13
%) va Sharqiy Yevropada (24 %).
Ushbu bashorat m anzarasida barchasi bahssiz emas. Shimoliy Ameri-
ka va Sharqiy Yevropa aholisining XXI asr oxirida tez o ‘sib borishi, Yapo
niya va Avstraliyada sezilarli darajada kamayishi tushunarli emas. Sharqiy
Yevropada XX asm ing 90-yillarida Rossiya, Vengriya, Bolgariya v a bosh-
qa m am lakatlarda aholi soni kamayish an’anasi bordi. M am lakatim izga
kelganda esa aholi soni tabiiy tug‘ilish asosida k o ‘payib bormoqda. Lekin
yaqin kelajakda aholi tugMlish sur’ati kamayadi. XXI asrning so‘nggi o ‘n
yilligida Osiyo aholisi soni barqaror o ‘sib boradi. Bashorat Afrika, Janubiy
va Janubi-sharqiy Osiyoning kam bag‘al hududlarida aholining ko‘payishi-
ni faraz qiladi. 1990-yilda ulam ing ulushi 44,5 % dan 2070-yilda 59 %
gacha o ‘sadi. Bu bir necha ijtimoiy m uam molam i yanada keskinlashtiradi.
Aholining yosh tarkibi o ‘zgaradi. Bunda ikki an ’anani ko‘rish m um
kin. Tug‘ilishning qisqarishi va aholi hayotining davom iyligi rivojlangan
m am lakatlarda o ‘sishi bilan katta yoshli guruhlar, nafaqadagi keksalar-
ning hissasi o ‘sib bormoqda. Rivojlanayotgan m am lakatlarda esa tu g ‘ilis-
hning yuqori darajasi saqlanib qolib, bolalarning o ‘limini kamayishi bilan
kichik yosh guruhlam ing hissasi ortib bormoqda. H ar ikki holatda ham
mehnatga qobiliyatli aholining m ajburiyati kuchayadi. Har bir ishlovchi,
nafaqaxo‘r uchun yoki hali m ehnatga qobiliyatli bo ‘lmagan kichik yoshli
uchun ijtimoiy mahsulotni yanada k o ‘proq ishlab chiqarishga qatnashishi
lozim.
XXI
asrda dem ografik dinam ika jarayonlarda qanday an ’analar pay-
do b o ‘ladi?
BoMishi m um kin b o ‘lgan to ‘rt variantni ko ‘ramiz:
1.
Yer aholisi o ‘tgan 30 yilga qaraganda, y a’ni tez su r’atlar bilan
o ‘rtacha yillik o ‘sish su r’ati 1,5. Bunday holatda aholi sonining ikki ba-
robarga k o ‘payishiga ju d a tez 2034-yilda erishiladi. Bu vaqtda y er aholisi
10
mlrdga, 2081-yil 20 m lrdga yetadi.
M ehnat unum dorligining o ‘sishiga qaram asdan rivojlanayotgan
m am lakatlar aholisining k o ‘pchiligini hech b o ‘lm aganda hozirgi dara-
251
R. RAJABOV
jad a to ‘ydirib boMmaydi. Aholi haddan ziyod k o ‘paygani uchun ochlik,
qashshoqlik, epidem iyalar va uysizlik keng avj oladi.
Ilmiy texnika inqilobi va rivojlangan m am lakatlartajribasi bu an ’ana-
ni bartaraf qiladi v a rivojlanayotgan m am lakatlarda turm ush darajasini
rivojlangan m am lakatlardagigayaqinlashtiradi degan tushuncha hozircha
haqiqatdan uzoq.
Rivojlanayotgan m am lakatlarda so‘nggi o ‘ttiz besh yil davom ida ich-
ki yalpi mahsulotni aholi jo n boshiga ishlab chiqarish 2,2 barobar osh-
gan boMsada (jum ladan, shaxsiy iste’mol uchun m ahsulotlar 1,8 barobar
o ‘sgan boMsada), rivojlangan m am lakatlarga nisbatan qoloqlik am alda
o ‘zgarmadi. (10-11 marta). Yangi industrial davlatlar (Janubiy Koreya,
Tayvan, Singapur, Tailand, M alayziya), O siyoda gigant qadam lar bilan ri-
vojlanib borayotgan X itoyning yutuqlarini hisobga olganda, oraliq o‘tish
davrining nihoyasida qisqarishi mumkin. Lekin bu rivojlanayotgan m am
lakatlarda ishlab chiqarishning yangi texnologik usullarini (beshinchi,
keyin esa oltinchi texnologik ukladlar) keng tarqalm asidan buni am alga
oshirish m um kin emas. Yer aholisining jadal su r’atlar bilan k o ‘payishi
natijasida ochlik, qashshoqlik, ijtimoiy qaram a-qarshiliklar va davlatlararo
ziddiyatlam ing keskinlashuviga turtki beradi.
2. Rivojlanayotgan m am lakatlarda ta’lim k o ‘rsatkichining o'sishi
b o ‘yicha jiddiy harakatlar oilani rejalashtirish va turm ush darajasining
o ‘sishiga olib keladi. A garda tabiiy o'sishning su r’atlari 1950-1987-yil-
larda o ‘rtacha darajasida saqlanib qolsa, 10 m illiardlik ko‘rsatgich o ‘tish
davrining nihoyasi (2057-yillar)da erishiladi. Bu o ‘sib borayotgan resurs-
lar rivojlanayotgan m am lakatlam ing qoloqligini bir qadar qisqartirish,
yer aholisining ehtiyojlarini yanada toMaroq qoldirishga yordam beradi.
Shu bilan birga, moddiy ehtiyojlam i toMa qoldirilishi, turm ush darajasini
o ‘sishi, tibbiyot fani va am aliyotining misli ko‘rilm agan yutuqlari orqali
inson umrini uzaytirishga erishiladi. N atijada keksa avlodning soni or-
tadi, tugMlish kam ayishi bilan voyaga yetm aganlarning soni kamayadi.
Ammo bu holda shundoq ham tugab borayotgan yerosti va yer usti re-
surslaridan yanada k o ‘proq foydalanish kuchayadi.
3. A garda yer aholisining soni rivojlangan m am lakatlarda 1981-1985
yillardagi 0,05
%
gacha uni darajasi saqlanib qolsa, keyin 10 m lrd kishi-
gacha m uvozanatga keltirish mumkin. Bu aholishunoslikning tarixiy
an’analarida tub burilish boMadi.
2 52
(ahon sivilizatsiyalari tarixi
K o‘pgina rivojlanayotgan m am lakatlarda dem ografik m uam m olar
bo ‘yicha ongni o ‘zgartirishga to ‘g ‘ri keladi (eng avvalo, Hindiston, In-
doneziya, B angladesh va B raziliya, qaysiki, bu m am lakatlarda Xitoy
bilan birga, Yer aholisining yarm i yashaydi). O ilani ongli va k o ‘ngil-
li o ‘z-o ‘zini boshqarish kerak bo ‘ladi. N am una sifatida Xitoy xizm at
qilishi m um kin. Bu yerda oilaning tarkibini rejalashtirish natijasida
aholining tabiiy o ‘sishi M eksikaga qaraganda, 2,4 m arta past, lekin de
m ografik siyosat differensiyalashgan holda boMishi lozim . Aholi soni
m utlaqo qisqarayotgan, keksa avlod k o ‘payib borayotgan m am lakat
larda tu g ‘ilishni ra g ‘batlantirish siyosati olib borilishi lozim . A holining
o ‘sishi uchun bunday siljishlar an ’anasiga turm ush darajasining o ‘sishi,
ta ’lim, m adaniyat taraqqiyoti, oilaning rejalashtirish vositalarini rivoji-
dagi progress yordam beradi.
Aholining o ‘sish su r’atlarining sekinlashuvi, aholi sonining m uvoza-
natga kelishi, texnik progress va m ehnat unum dorligining o‘sishi o ‘sgan
milliy darom adning bir qism ini xalq farovonligini oshirish, turm ush dara-
jasini yaxshilash va iqtisodiy m uam m olarni yechishga imkon beradi. A na
shu asosda rivojlanayotgan m am lakatlarning iqtisodiy o ‘sishining jadal-
lashuvi, uning aholisi turm ush darajasini sezilarli yaxshilashni ta’m inlash
mum kin. Shu bilan birga, m illatlararo to ‘qnashuvlam ing oldini olish ri
vojlanayotgan m am lakatlarga nisbatan xom ashyo bazasi va arzon ishchi
kuchi manbayi deb qarashni bartaraf qilish imkonini beradi.
4.
Bu variant b a’zi olim lar tom onidan asoslanadi. Ular yer aholisi so-
nini 1 mlrd kishigacha kam aytirishni qat’iy asoslashga harakat qiladilar.
Yer aholisining hozirgi soniga nisbatan olti m arta qisqartirish va qolgan-
lam ing yuqori turm ush darajasini kam aytirish («oltin m illiard konsep-
siyasi»). Lekin qaysi xalqlam i qoldirishni kim hal qiladi? Va buni lokal
sivilizatsiyalar o ‘rtasida to ‘qnashuvsiz, halokatli jahon urushisiz qanday
hal qilish m um kin?
Yaqin yigirm a - o ‘ttiz yilda rivojlanayotgan m am lakatlarda dem ogra
fik o ‘sish su r’atini sezilarli darajada pasaytirish, keyin esa rivojlanayot
gan va rivojlangan m am lakatlar turm ush darajasidagi oraliqni qisqartirish
faqat insonning o ‘ziga, uning ehtiyojlari, qobiliyatlari, bilim va malakala-
ri, xohish-irodalaridagi tub o ‘zgarishlarga b o g ‘liq.
S o‘nggi industrial jam iyatda shakllangan iste’mol modeli ehtiyoj-
lar dinam ikasini belgilab, jam iyatning ozchiligini haddan tashqari k o ‘p
so‘rovlari va ortiqcha sarf-xarajatlari, jam iyatning k o ‘pchiligini o ‘sib bo-
2 53
R. RAJABOV
rayotgan ehtiyojlari orasidagi keskin farq jahon sivilizatsiyasini so‘nishi
fazasiga odatdagi xoslikdir. Bu an’ana rivojlangan v a rivojlanayotgan
m am lakatlam ing aholi jo n boshiga shaxsiy ehtiyojning darajasi va dina-
mikasini qiyoslashda aniq ko ‘rinadi. Barcha rivojlangan va rivojlanayot
gan m am lakatlar o ‘rtasida aholi jo n boshiga iste’mol darajasidagi oraliq
farq 1950-1955-yildan 1976-1980-yilgacha 9,7 dan 11,4 m artagacha,
AQSH, Janubiy va Janubi-sharqiy Osiyo o ‘rtasida 25,9 dan 52,4 m arta
gacha (ikki m arta) o ‘sdi.
Boy va kam bag‘al m am lakatlar o‘rtasidagi jarlik keng va hali ka-
maygani y o ‘q. A ksincha, bu tobora chuqurlashib borm oqda. K am bag‘al
m am lakatlardan rivojlangan m am lakatlar tom on om m aviy m igratsiya
to ‘lqini XX asm ing 90-yillaridan boshlab tizim li davom etib kelm oq-
da. 2010-yil m a’lum otlariga qaraganda, Rossiya Federatsiyasi hududida
sobiq sovet respublikalari (Ukraina, Belorussiya, 0 ‘zbekiston, Tojikis-
ton, Q irg‘iziston, O zarbayjon, M oldaviya)dan 11 m ln ishsiz m igrantlar
ish qidirib kelgan va R ossiyada qonuniy, noqonuniy holda gastarbayter
sifatida turibdi. Ulam ing haq-huquqlari hech qanday qonun bilan kafo-
latlanmagan.
M igratsiya natijasida madaniyatlar muloqoti kuchaydi, rivojlangan
mamlakatlarda m ultim adaniyatlar shakllanadi. Keksayib borayotgan mil-
latlar rivojlanayotgan mamlakatlardan aholining shiddatli migratsiyasini
har qanday vositalar bilan to ‘xtatishga harakat qiladilar, ammo bu natija-
siz tugaydi. Rivojlangan m am lakatlar uchun bu muam m oni yechishning
oqilona y o ‘li boMgan vosita bu rivojlanayotgan m am lakatlar iqtisodiyotini
rivojlanishi uchun zamonaviy texnologiyalarga asoslangan infrastruktura-
ni yaratishga yordam berish, ijtimoiy, ekologik muammolarni hal qilishda
ularga beg‘araz yordam ko ‘rsatishdir. Yana, shuningdek qudratli davlatlar
rivojlanayotgan davlatlar ichki ishlariga aralashishni to ‘xtatishlari lozim.
Yalpi ichki darom ad (Y1D) darajasi va aholi jo n boshiga o ‘sishining
(Xalqaro qiyoslashlar dasturlari natijalari bo‘yicha) quyidagi manzarasini
ko‘rsatdi. Yeming 10/9 qism aholisi yashaydigan 101 m am lakat bo‘yicha
tahlil qilingan m a’lum otlar shuni k o ‘rsatdiki, 1987-yilda bu k o ‘rsatgich
bo‘yicha oliy guruhda 18 m am lakat jo n boshiga o ‘rtacha ichki m ahsulot
(YIM) 66% va AQSH darajasidan yuqori turibdi. Bu yerda tekshirilgan
guruh m am lakatlarining 15 % aholisi yashaydi. Ulardan 12 m am lakat
G ‘arbiy Yevropada, 2 tasi Shimoliy Am erikada, 4 tasi O siyoga tegishli.
Bulardan 16 tasi G ‘arbiy Yevropa lokal sivilizatsiyasi, 2 tasi Uzoq Sharq
25 4
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Yaponiya v a G onkong sivilizatsiyasini aks ettiradi.
Jon boshiga o ‘rtacha darom ad A Q SH ga nisbatan 25 % dan 65 %
gacha 25 m am lakat ega (bu m am lakatlarda 814 mln kishi yashaydi).
Bulardan 4 tasi G ‘arbiy Yevropa, 4 tasi Sharqiy Yevropa, bittasi Shimo-
liy Am erikadan, 7 tasi M arkaziy Janubiy Am erikadan, 7 tasi Osiyo va
Okeaniyadan, 2 tasi Afrikadan.
M am lakatlam ing boshqacha taqsim lanishi keyingi ikkinchi guruh 22
m am lakatda kuzatiladi. A Q SH ga qaraganda, 10 m arta kam jon boshiga
o ‘rtacha yalpi ichki m ahsulotga ega m am lakatlam ing 9 tasi M arkaziy va
Janubiy Am erikada, 6 tasi Osiyo va Afrikada, bittasi Sharqiy Yevropada.
Bu yerda G ‘arb sivilizatsiyasidan 5 m am lakat ustuvor o‘rinni egallaydi.
Jon boshiga eng past darajadagi daromad (A Q SH ga nisbatan 10 mar-
tadan 53 m artagacha kam )ga ega m am lakatlar qashshoq ahvolda. Ular-
ga 2 mlrd 475 mln kishi yashaydigan 36 m am lakat kiradi. Afrikadan
26 mamlakat, O siyodan 7 m am lakat (1987-yildagi m a’lum ot bo‘yicha,
Xitoy va Hindiston, lekin X itoyda o ‘tgan 27 yilda ju d a katta siljish yuz
berdi) M arkaziy Am erikadan 3 mamlakat. M am lakatlam ing ko‘pchiligi
Afrika sivilizatsiyasiga tegishli. 6 tasi G ‘arbiy xristian, 3 tasi U zoq Sharq
va islom, 2 tasi hind sivilizatsiyasiga mansub.
Qiyoslash boy va kam bag'al m am lakatlar o ‘rtasidagi oraliqning
kuchayishi natijasida olingan natijalar xavfli an’anasini aniqladi.
1987-yildan 1992-yilgacha besh yil davom ida 51 m am lakatda AQSH
ga nisbatan qoloqlik qisqardi, 45 m am lakatda esa o‘sdi, 4 m am lakatda
o ‘zgarmadi. Lekin 10 ta eng boy m am lakatda jo n boshiga o ‘rtacha daro
mad 10 ta eng kam bag‘al m am lakatlarga nisbatan 37 dan 41 m artagacha
1,2 m arta o ‘sdi. Boy va qoloq m am lakatlar o ‘rtasidagi bu farqning o ‘sib
borishi XXI asrga kelib jahon sivilizatsiyasining halokatiga sabab bo‘lis-
hi mumkin.
Bu halokatning oldini olish uchun am alda barcha im koniyatlar mav-
jud. Yangi texnologiyalam i iqtisodiyotga tatbiq etishda rivojlanayotgan
m am lakatlarga har tom onlam a tizimli yordam berish ijobiy siljishlarga
olib keladi. Bu to ‘g ‘risida Singapur, Janubiy Koreya, Tailand, M alayziya,
Xitoy tajribasi yaqqol guvohlik beradi.
0
‘tish davrida iqtisodiy o ‘sish sur’atlarining keskin pasayishi, tush-
kunlik yo ‘qotishlaming tez-tez takrorlanishi, rivojlanayotgan mamlakatlar
da aholi o‘sishining yuqori darajasi m am lakatlar taraqqiyotidagi farqlami
yanada kuchaytiradi. Yalpi ijtimoiy portlash m uqarrar boMadi. Bu yer sivi-
2 5 5
R. RAJABOV
lizatsiyasini yuz yillar orqaga uloqtirib tashlashi mumkin. Bu pessimistik
nazariyadan xoli boMish uchun xalqaro ham jamiyat asosiy e ’tiborni rivoj
lanayotgan m am lakatlar aholisining turmush darajasi, uning iqtisodiyotini
ko‘tarishga qaratishi lozim. Eng aw alo , malakali kadrlar tayyorlash, yuqo
ri samarali texnologiyalami o ‘zlashtirish, oilani rejalashtirishda jiddiy,
uzoq muddatli dastur tuzib, amalga oshirish m aqsadga m uvofiq boMadi.
Shu bilan bir vaqtning o ‘zida rivoj langan m am lakatlarda rasm bo‘lgan
isrofgarchilikka asoslangan iste’mol modeli tabiiy resurslarni isrofgarc-
hilik bilan sarflash va tugatish, yer aholisining ko'pchiligini ekspluatatsi-
y a qilishni kuchaytirishga asoslangan.
Postindustrial sivilizatsiyaga tom on y o ‘l tutishda rivojlangan m am
lakatlarda yanada ratsional va tejam kor isrofgarchilikdan xoli iste’mol
modeli va o ‘z ehtiyojini faqat o ‘z resurslaridan qondirish qobiliyatini ri-
vojlantirish zaruriyatini tu g ‘diradi. Rivojlanayotgan m am lakatlarda yan
gi texnologiyalar, yuqori m ehnat unum dorligini ta ’minlash kerak boMadi.
Postindustrial jam iyatga o ‘tish davrining oxirida rivojlangan va ri
vojlanayotgan m am lakatlar o ‘rtasidagi farq XX asm ing birinchi 30 yil-
ligida taxm inan ikki m artaga (11 m artadan 5-6 m artagacha)ga qisqarishi
mum kin v a uning yetuklik davri (60-yillar)ga kelib 2-3 m artaga qisqa
rishi mumkin. Bu rivojlangan m am lakatlarda aholi jo n boshiga shaxsiy
iste’mol su r’atlarini 1,5-2 m artaga jadallashtirish asosida bo‘lishi mum
kin. O lz navbatida, rivojlangan m am lakatlarda iste’mol va ehtiyojlar
tuzilmasidagi o ‘zgarishlar asosida shaxsiy iste’mol su r’atini pasaytirish
bilan belgilanadi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan m am lakatlar bo‘yicha m ehnat unum-
dorligining darajasi o ‘rtasidagi oraliq 1981-1985-yillarda 10 martani
tashkil qildi. AQSH va Janubi, Janubiy-sharqiy v a Sharqiy O siyo mamla-
katlari bo‘yicha 31 martani tashkil qildi.
K o‘pgina m am lakatlar Janubiy K oreya, Singapur, Tayvan, Argentina,
Chili, Quvayt, Saudiya Arabistoni m ehnat unumdorligi o ‘sishining jadal
sur’atlarini am alda ko'rsatdilar. Ammo O siyo, A frika m am lakatlarida is
te ’mol va m ehnat unum dorligi darajasini ko‘tarish uchun xalqaro yordam
ko'rsatish kerak.
Oilaviy m unosabatlarda ham siljishlam ing boMishi aniq. Bu yerda
o ‘tish davrida qaram a-qarshi an ’analar kuzatiladi. Rivojlangan mam la
katlarda oilaning o ‘m i zaiflashib borm oqda. Ajralishlar soni, bolasi y o ‘q
v a kam bolali oilalar o‘sib borm oqda. A Q SH da nikoh soni 1000 kishiga
25 6
lah o n sivilizatsiyalari tarixi
10,6 dan 9,7 gacha kamaydi. A jralishlar 3,5 dan 4,8 ga o ‘sdi. Buyuk Bri-
taniyada nikoh soni 8,5 dan 6,7 gacha, ajralishlar 12 dan 3,0 gacha, Fran-
siyada nikoh soni 7,8 dan 4,9 gacha, ajralishlar 0,8 dan 1,9 gacha. Bozor
iqtisodiyotiga o 'tish davrida bo‘lgan postsotsialistik davlatlarda tu g ‘ilish
XX asm ing 90-yillaridan kamaydi. Jum ladan, 0 ‘zbekistonda XX asm ing
90-yillaridan aholining tabiiy ko‘payishi barqaror davom etgan bo‘lsa-
da, ko‘p bolalik oilalar soni keskin kam aydi. Ilgari o ‘rtacha oila tarkibi
6
kishidan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 2010-yilga kelib uning soni 4 kishiga
tushib qoldi. Taxminan 2000-yildan boshlab ilada o ‘rtacha bir-ikki bo-
lani ko ‘rish mumkin. Tug‘ilish XX asm ing 90-yillaridan boshlab kama-
yib bordi. Oila-nikoh m unosabatlarida ham jiddiy o'zgarishlar yuz berdi.
Oilada ajralishlar k o ‘paydi. Oilaviy m unosabatlarda esa o'zgarishlar yuz
berdi. Ayollar oiladan tashqarida ijtimoiy takror ishlab chiqarishga tortila
boshladilar.
Rivojlanayotgan m am lakatlarda k o ‘p bolalik oila an ’ana bo‘lib qo-
laverdi. Ayollar, ayniqsa, musulmon m am lakatlarda oiladan tashqarida
ijtimoiy takror ishlab chiqarishga kam roq darajada tortilganlar.
Rivojlangan m am lakatlarda XX asm ing 70-yillaridan boshlangan
seksual inqilob b a’zi olimlarga oilaning hozirgi shaklini kelajak jam iyat-
da yemirilishini bashorat qilishga sabab bo‘ldi. Ammo oilaning mavqeyi
tushib ketsada, hozirgi kunda rivojlangan m am lakatlarda oilani saqlab
qolish va m ustahkam lash m aqsadida davlat hokimiyati ilmiy-amaliy
uzoq muddatli dasturlar asosida ish olib bormoqda. O ila davlat tom oni-
dan m uhofazaga olinadi.
Istiqbolda oilaning uch funksiyasi saqlanib qoladi, lekin uni amal-
ga joriy qilish m exanizm i o ‘zgaradi. Birinchidan, hayotni takror ishlab
chiqarish, avlodni davom ettirish, biologik genotipni keyingi avlodga
yetkazish funksiyasi. Oila ming yillar m obaynida avlodni davom ettirish
qonunini qo‘llab-quvvatlash uchun yaratiladi. Uningsiz insoniyat urug‘i
tur sifatida yer yuzidan y o ‘qolib ketadi. O talik va onalikning kuchli ins-
tinktlari har qanday odam ga xos ruhiy zararsiz normal bolani tarbiyalash
uchun zarur.
Keyingi yillarda to ‘la boMmagan oilalar an ’anasining kuchayib bo-
rishi go‘dakni normal bolalikdan mahrum qilmoqda. B olalar jinoyatchi-
ligining o ‘sishi m a’nosiz shafqatsizlikning sabablariga aylanadi. Jam iyat
tom onidan rad etilgan keraksizlik, y o ‘qotilgan bolalik undan oxir-oqibat-
da o ‘ch oladi.
2 5 7
R. RAJABOV
Asosli qilib aytish m um kinki, o ‘tish davrida asosan rivojlangan m am
lakatlar uchun xos bo‘lgan salbiy an’analar sezilarli darajada bartaraf qi-
linadi. Dunyoning ko‘p m am lakatlarida postindustrial sivilizatsiyaning
yetuklik davrida oila jam iyatning asosiy b o ‘g ‘ini sifatida qayta tu g ‘ilish
an’anasida yetakchi o ‘rinni egallaydi. Shu bilan birga, oilada bolaning
ta’lim-tarbiyasi m ukam m allashadi. Shu asosda genotipni normal uzatish,
butun xalqlam i oMishdan saqlab qolish am alga oshadi.
Ikkinchidan, oilaning iqtisodiy mavqeyi kuchayadi. Ayniqsa, tush-
kunlikning og‘ir sharoitlari, ishsizlik, yashash uchun kurashda bu an’ana
kuchayadi. Ayollar oilani nochor ahvoldan qutqarish m aqsadida ijtimoiy
ishlab chiqarishga ko ‘proq tortiladilar. Oilaning boquvchisi, saqlovchisi
boMib m aydonga chiqadilar. O ila teng huquqli asosda quriladi. Erkaklar
oila x o ‘jaligida faollashadilar.
Bir parcha yerga ega bo‘lgan oilalar, tom orqa x o ‘jaligi, yordamchi
x o ‘jalikning ahamiyati o ‘sadi. Bu oila ta ’m inotini yaxshilaydi. Bu omil-
lam ing barchasi oilani jam iyatning asosiy iqtisodiy to ‘qim asi, ijtimoiy
takror ishlab chiqarishning muhim qismi sifatida qaror topishiga yordam
beradi.
Uchinchidan, oila ijtimoiy genotipni takror ishlab chiqarish, bilim lar
va madaniy merosni uzatish, ta’lim va yosh avlodni tarbiyalash, uning
m a’naviy dunyosini shakllanishida m uhim o ‘rin egallaydi. Bolalik, oila
ning buzilishi bu ijtimoiy yovuzlik. Buni postindustrial jam iyat bartaraf
qilishi lozim.
2.
In d u strial tushk u nlik va p o stin d u strial ishlab chiqarish texno
logik usulining shakllanishi.
Insondagi o ‘zgarishlar inson tom onidan
mavjud texnologik zanjir doirasida shaxsiy, ishlab chiqarish, bilish, har-
biy, boshqaruv ehtiyojlarini qondirish, tabiat buyum lari va m ahsulotlarini
o ‘zgartirish uchun odam tom onidan foydalaniladigan texnik tizim larda
jam iyatning texnologik b azasidatub o ‘zgarishlarga olib keladi. Bu o‘zga-
rishlam ing hajm lari, tuzilishi va dinam ikasida ularning bir necha asosiy
y o ‘nalishlarini ajratish m aqsadga m uvofiq bo ‘ladi.
1.
Industrial jam iyatning boshlanishi sanoat inqilobiga borib taqaladi.
Ishlab chiqarishning postindustrial texnologik usuli bosqichm a-bosqich
shakllanadi. Hozirgi kunda yarim asr davom etadigan, jam iyat piramida-
sining ikkinchi qavati qiyofasini tubdan o ‘zgartiradigan chuqur texnolo
gik inqilob to ‘g ‘risida gapirish m um kin. B u inqilobni ham m a tan oladi,
lekin uni ikkinchi yoki uchinchi sanoat inqilobi deb atash noo‘rin. Bu
2 5 8
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
sanoat inqilobining tam oyillari, asosiy y o ‘nalishlarini davom etishi emas,
ularning k o ‘pidan voz kechishdir. Texnologik m ayatnik kichik va o ‘rta
ishlab ehiqarish, yakka tartibdagi m ehnat tom on og‘di. Lekin bu texnolo-
giyalar zam onaviy axborot kom m unikatsiyalari asosida am alga oshdi. Bu
texnik progressning katta o‘ramini yangi halqasidir. Buni postindustrial
texnologik inqilobning to ‘ntarishi deb atash m umkin. Ishlab chiqarish-
ning shakllanayotgan texnologik usulining hayot sikli taxm inan postin
dustrial sivilizatsiya faoliyatiga teng.
Postindustrial jam iyatga o ‘tish X X asm ing 70-yillari bilan belgilan-
sada, uning fundam ental ilmiy shart-sharoitlari oldinroq industrial ishlab
chiqarishning texnologik usuli bag‘rida yetildi. Ehtimol episentrda yangi
texnologik ishlab ehiqarish tizim iga o ‘tish davri yarim asr atrofi (XXI
asm ing 20-yillari o ‘rtalarigacha)da b o ‘ladi. K eyin esa uning kenglik va
chuqurlikda tarqalishini yarim asrlik davri boshlanadi.
Shundan so‘ng, taxm inan shuncha davom iylikda yetuklik fazasi, qa-
ror topgan ishlab ehiqarish usulining m aksim al natijalari nam oyon boMa
di. N avbatdagi faza uning asta-sekin keksayishi, texnologik tushkunlik,
texnik progressning katta spiralini keyingi halqasi kurtaklarining shaklla-
nishi uchun shart-sharoitlar yetiladi.
0
‘tish davrining o ‘tgan qariyb o ‘ttiz yili tarix sahnasidan ketayot-
gan industrial jam iy at o ‘m ig a kelayotgan postindustrial ishlab chiqa-
rish texnologik usulining ayrim bosh belgilarini shakllanishiga im kon
beradi.
B irinchi belgi - texnika gum anizatsiyasi. Bu ishlab chiqariladigan
texnikaning tuzilm asidagi o ‘zgarishda aks etadi (insonning bevosita ehti-
yojini qondirish uchun xizm at qiladigan texnikani ishlab ehiqarish o ‘sa-
di). Lekin uning q o ‘llanishida texnologik jarayonga kiritilgan jism oniy
va bir marom dagi m ehnat o ‘m iga ijodiy ruhdagi m ehnat keladi.
Ikkinchi belgi - ishlab chiqarishning fanga y o ‘naltirilganligi, ilmiy
tafakkum ing so ‘nggi yutuqlarini am alga oshiradigan yuqori texnologik
texnik tizim larning ustuvorligi.
Uchinchi belgi-texnikaning m iniatyurizatsiyasi. M ahsulotga talabni
tez dasturlashtirilgan ishlab ehiqarish dekonsentratsiyasi.
To‘rtinchi belgi-ishlab chiqarishning ekologiyalashuvi, tabiiy xom -
ashyodan kom pleks foydalanish, uni plastm ass, sintetik qatron, kom po-
zitlar, keram ika kabi sun’iy m ateriallarga alm ashtirish, chiqitsiz, ekolo-
gik toza texnologiyalardan foydalanish, ekologik standartning yanada
2 5 9
R. RAJABOV
qat’iy b o ‘lishi.
Beshinchi belgi - ishlab chiqarishning lokallashuvi va baynalm ilal-
lashuvi. Yoqilg‘i va xom ashyo qazib olish b o ‘yicha hududlar va mam-
lakatlam ing ixtisoslashuvi bilan bog‘langan hududiy noratsional meh-
nat taqsim oti va uni tashishning ulkan hajm lari o ‘m ini xom ashyoni o ‘z
joyida kom pleks qayta ishlashni ta ’m inlaydigan lokal texnik tizim larga
bo‘shatib beradi. Bu hududlam i o ‘z-o ‘zini ta ’m inlashini va tayyor mah-
sulotni o ‘zaro alm ashinuvini kuchaytiradi. Integratsiya jarayonlari ku-
chayadi, lekin boshqacha tus oladi. U har tom onlam a iste’mol talabini
qondirishga y o ‘naltirilgan boMadi. Aholining harakatlanishi kuchayadi.
Bu transport hajm lari va arzonlashuvning kengayishi bilan yengillashadi.
Internet orqali aloqa odam qayerda boMmasin uning butun dunyo bilan
muloqotini ta ’minlaydi.
2.
K elajakda texnologik k o ‘p ukladlik saqlanib qoladi. Texnologik
tizim lar (texnika y o ‘nalishi) va m ashinalar avlodi zaruriyatga qarab dav-
riy alm ashib turadi. Yuqori uzoq muddatli texnologik siklning har bir fa-
zasida bugun, kelajak, o ‘tm ish va uzoq o ‘tm ishni aks ettirgan bir necha
texnologik ukladlar m avjud b o ‘ladi. Har bir uklad o ‘z o ‘m iga ega bo ‘ladi,
lekin ukladlar nisbati o ‘zgaradi. Yetakchi uklad davriy alm ashib turadi.
Iqtisodiyotning texnologik tuzilm asida ham siljishlar yuz beradi.
XX
asm ing 70-yillaridan beshinchi (X V lll asrdagi sanoat inqilobidan
hisoblaganda) texnologik ukladning shakllanishi boshlandi. Uning yadro-
sini elektronika, hisoblash texnikasi, telekomunikatsiya, tabiiy gaz, kam
chiqitli ishlab chiqarish tashkil etadi. Beshinchi texnologik ukladning ye-
takchiligi taxm inan yarim asr XXI asm ing 20-yillarigacha qamrab olishi-
ni kutish mumkin. Bu postindustrial sivilizatsiyaga o ‘tish davri bilan mos
tushadi. Ukladning o ‘zi ko‘p holda o ‘tishning aralash xususiyatiga ega. U
industrial va postindustrial ishlab chiqarish texnologik usuli belgilariga
ega.
Oltinchi uklad yarim asrdan kamroq (XXI asm ing 60-yillari oxiridan)
yetakchilik qiladi. Uning fundamental asoslari ibtidoiy holatda hozirda-
yoq k o ‘rina boshlaydi (nanoelektronika, gen injenerligi, internet, no-
an’anaviy energetika). U lar orqali ishlab chiqarishning yangi texnologik
potensiali am alga oshiriladi. Yettinchi uklad postindustrial sivilizatsiya
ning yetuklik fazasi bilan mos tushadi. Sakkizinchi uning keksayish faza-
si bilan, to ‘qqizinchi ehtimol yana ikkinchi potindustrial sivilizatsiyaning
ishlab chiqarish yangi texnologik usuli tom on o ‘tish bosqichining belgi-
larini oladi. Ikkinchi industrial sivilizatsiya o ‘z navbatida 4-5 texnologik
26 0
jahon sivilizatsiyalari tarixi
ukladlar alm ashinuvi orqali o ‘tadi. Texnik progress to ‘xtamaydi.
3.
Ishlab chiqarish postindustrial texnologik usulning yadrosi
bo‘lib, uch o ‘zaro bogMangan asosiy y o ‘nalish: m ikroelektronika (keyin
nanoelektronika) inform atika va biotexnologiya. Aynan ular beshinchi
va undan keyingi keladigan texnologik ukladlarga yetakchi b o ‘ladigan
yo ‘nalishlar v a texnika avlodlari uchun unsur bazasi boMib xizm at qiladi.
M ikroelektronika am alda inson faoliyatining barcha sohalari bo‘yicha
kom pyuter va m ikroprotsessor texnikasini qo ‘llashga y o ‘l ochib berdi.
U unum dorlik va operatsiyalar aniqligini ko‘p m arta oshirishga imkon
berdi. Insonni jism oniy mehnatini bir m arom likdan va aqliy m ehnatdan
ozod qildi, texnologik jarayonlam i optim allashtirdi.
«Nanotexnologiya» atamasini ilk bor yaponiyalik N orio Taniguchi
1974-yil fanga kiritdi. «Nano» yunon tilida «mitti» m a’nosini bildiradi.
Ilk nanotexnika asboblari Shvetsariyaning IBM kompaniyasi laboratori-
yalarida yaratilgan. H ar bir nanom eter (nm ) bir m etrning m illiarddan bir
qismiga teng oMchamidir.
N anotexnologiya bu - moddani boshqarishdan atomni boshqarishga
o ‘tish; oMchami atom va m olekulalar oMchamlari bilan qiyoslanadigan
elektron sxem alam i tayyorlash; nanom ashinalarni loyihalash va ishlab
chiqish; alohida atom va m olekulalam i boshqarish, ulardan alohida mik-
roobyektlami y ig ‘ish.
N anotexnologiya fizika, biologiya va kim yo fanlarining yutuqlariga
asoslangan yangi zamonaviy ishlab chiqarishdir. Kelajak iqtisodiyotning
asosi nanotexnologiya bo ‘ladi. M ikroelektronika fanining yangi sohasi
nano elektronika fani jadal rivojlanm oqda. Bugungi global ( yoqilg‘i-
energiya, ekologiya, sogMiqni saqlash, ishsizlik) m uam m olam ing yechi-
mini topishda nanotexnologiyalar jiddiy o ‘rin egallaydi. Nanotexnologi-
yalardan jam iyat hayotining barcha sohalarida keng foydalanish tom on
y o ‘l tutildi. Yaratiladigan nanotexnologiyalar XXI asrda insoniyat ta-
raqqiyotida ulkan sakrashlarga olib keladi. Insoniyat jam iyati turmush tar-
zi misli ko‘rilm agan darajada o ‘zgaradi.
Texnologik to ‘ntarish yadrosining boshqa yetakchi b o ‘g ‘ini biotex
nologiya bo‘ldi. U m olekulyar biologiyaning kashfiyotlarini am alga tat-
biq qiladi. Qaysiki, u haqiqiy to ‘ntarish qilib, nasliy buyum ning kodini
o'qish va tuzatish kiritishga qobil gen injenerligining asoslarini q o ‘ydi.
Bu m ikroorganizmlar, o ‘sim lik va hayvonlam ing yanada m ahsuldor tur-
larini maqsadli y o ‘naltirilgan holda yaratish im koniyatini beradi. Irsiy
261
R. RAJABOV
kasalliklam i tuzatish, dori-darmonlar, ferm entlam ing yanada samarali
turiarini dasturlashtirilgan xususiyatlar bilan m ateriallarni ishlab chiqish,
eng m ahsuldor hayvonlarni klonlashtirishda biotexnologiya ju da katta
ishlarni bajaradi.
Ishlab chiqarishning yangi texnologik usuli yadrosining uchinchi
bo ‘g ‘ini - jam iyat axborotlashuvi hayotining barcha tom onlarini va m eh
nat faoliyati turiarini telekom m unikatsiyalar, kosm ik aloqa vositalari va
to ‘la optik kabellam i ishlatish bilan axborot-kom pyuter turlari, faks ap-
paratlari, elektron pochta, uyali telefonlar tashkil etadi. M ultim edia vosi
talari (kom pyuterlar, audio va videotexnika sintezi), kom pyuter grafikasi
yordami bilan virtual (xayoliy) reallik yaratiladi. Odam u yaratgan dun-
yoga cho‘m iladi, ijodiyotga bilim lam i tez o'zlashtirish va yangilashga
keng y o ‘l ochiladi.
A xborot inqilobi odam lam ing jahon yangi ham jam iyatini yaratadi.
Odam zarur bo‘lgan axborotni kerakli paytda har qanday joydan olishi
(uzatishi) mum kin. B irdaniga odam kerakli, tashkilot, korxona bilan yer
sharining har qanday nuqtasidan bogManishi mumkin. Hozirgi ommaviy
axborot vositalari o ‘z monopol mavqeyini y o ‘qotadi. Ular iste’molchi-
lam ing har xil guruhlari, individual abonentlam ing so'rovlarini qondi-
rish rejim iga o ‘tadilar, elektron gazeta singari turli yangiliklam i ochiq
qoMlashga m ajbur bo‘ladilar.
4.
Lekin ilmiy texnik progressning notekisligi v a qaram a-qarshiligi
saqlanib qoladi. U insoniyat kelajagi uchun xavfning zarrasini o ‘zida
olib boradi. Yuqorida sanab o ‘tilgan bazis y o ‘nalishlari v a ulardan tur
li sohalar faoliyati va turli sohalarda am alda foydalanish ulkan m ablag‘
va yuqori m alakali kadrlarni talab qiladi. B unday im koniyatlar faqat yer
aholisining 1/10 qismi yashaydigan rivojlangan m am lakatlarda mavjud.
Rivojlangan m am lakatlar texnologik to 'n tarishning eng yangi y o ‘nalish-
larini o ‘zlarida joriy qilishlari uchun xalqaro ham korlik tashkilotlarining
tizimli yordam iga muhtoj boMadilar. Eng a w a lo , bu m am lakatlar aho
lisining ta ’lim darajasini ko‘tarish lozim. N otekis texnologik taraqqiyot
alohida m am lakatlar ichida o ‘sib boradi. O zgina yirik m arkazlar va tex-
nopolislarda m am lakatlam ing ilmiy texnika potensiali boMgan pioner
tashkilotlar to ‘planadi. K o‘pchilik hududlarda ilmiy v a texnik baza ishlab
ehiqarish sam aradorligi, m ahsulotning raqobatdoshligi, aholi daromad-
larining zaruriy darajasini ta ’minlay olm aydigan o ‘tm ishga ketgan tex
nologik ukladlam i aks ettiradi. Bu hududlararo farqlar va ziddiyatlam i
2 6 2
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
k e s k in la s h tira d i.
Shuni hisobga olish lozimki, yangi ilmiy kashfiyotlar insoniyatni
foydasi uchun ham , zarari uchun ham ishlatilishi mumkin. Ular o ‘zida
m aqsadga y o ‘naltirilgan va tasodifiy yalpi halokatlar uchun yangi imko-
niyatlarni yashiradi. Om m aviy qirg‘in vositalam i eng yangilarini yaratish
tizimli davom etmoqda. Yadro va biologik qurolning yangi avlodlari ya-
ratilm oqda. Harbiy sanoat uchun m inglab ilmiy tadqiqot m arkazlari o ‘z
kashfiyotlarini am alga oshirmoqdalar. Harbiy xarajatlar yildan yil o ‘sib
bormoqda.
Gen injenerligi shunday organizm lam i yaratish arafasida turibdiki,
agar ular yaratilib, erkin tabiat qo‘yniga q o ‘yib yuborilsa, odam nasliyligi
o ‘zgarishi m um kin (misol uchun, klonlashtirish). Biotexnologiya sohasi-
dagi yangiliklam i suiste’mol qilish, inson ruhiga ta ’sir qilish uni zom biga
aylantirish xavfini tug‘diradi.
Texnologik to ‘ntarishning keng tarqaladigan salbiy oqibatlari ham
bor. Kom pyuter oldida uzoq o ‘tirish k o ‘rishni yom onlashtiradi, orga-
nizmni nurlaydi. Kom pyuter o ‘yinlari, telek o‘rsatuvlar, past sifatli kon-
trafakt disklar bolalar va o ‘sm irlarga salbiy ta ’sir k o ‘rsatadi. Ular o ‘z ust-
larida ishlamaydilar, kitob o ‘qimaydilar, tengqurlari bilan kam m uloqot
qiladilar, axborotlashuvning passiv obyektlariga aylanadilar. Texnologik
to ‘ntarishning bunday salbiy jihatlarini b o ‘rttirish ham da m ensim as-
lik ham m um kin emas. Faqat bunday salbiy oqibatlam i cheklash uchun
choralar ko‘rish va uni inson va insoniyat foydasiga ishlatish mumkin.
Texnologik inqilobdan boshqa dunyoni o ‘zgartiradigan boshqa bir qurol
y°‘q.
5.
Postindustrial texnologik inqilob ishlab chiqarishni tashkil etish
shakllaridagi ilm iy texnika yutuqlaridan foydalanish usullarida an ’ana-
lam i o ‘zgartiradi. M ashina va m ashinalar tizim ini saqlaydigan fabrikani
tu g ‘diradi. Fabrika industrial ishlab chiqarishning ram zi b o ‘ladi. A srdan
asrga, industrial texnologik siklning fazadan fazasiga fabrika-zavodlar
yanada qudratli b o ‘lib, m inglab, o ‘ng m inglab ishchilam i to ‘plab, yirik
industrial m arkazlarda guruhlashib, a tro f qishloq va kichik shaharcha-
lardan ishchi kuchini tortib olib, atrof-m uhitga ulkan zarar yetkazdilar.
Ishlab chiqarish va turm ushning elektronlashuvi, axborotlashuv inqi-
lobi, texnikaning kichiklashuvi va ishlab chiqarishning dekonsentratsiya-
si odam lar joylashuvining deurbanizatsiyasi an’anasini tu g ‘dirdi. Texno
logik o‘zgarishlar uncha katta bo ‘lmagan korxonalar tez javob beradilar
263
R. RAJABOV
va osonlik bilan m oslashadilar. Bu ayniqsa, qayta ishlash va xizm at
ko‘rsatish sohalarida yaqqol k o ‘rinadi. Sanoat gigantlari saqlanib qoladi,
lekin ulam ing soni kam ayadi. Ishlab chiqarishni insonga va iste’mol bo-
zoriga yaqinlashtirish im koniyati paydo b o ia d i. M am lakat b o ‘y ich aju d a
k o ‘p fermerlarni q o ‘llab-quvvatlab, kichik korxonalar tizim ini kichik
shaharlarda yaratish im koniyatini beradi. Tabiiy m uhitga bosim o ‘tkazish
kam ayadi, yirik shaharlar ancha b o ‘shaydi.
Rivojlangan m am lakatlarda aholining bir qism i axborot texnologiya-
larining im koniyatlaridan foydalanib, katta shaharlardan uning atrofiga
ko ‘cha boshladilar. R ivojlanayotgan m am lakatlarda esa qishloq joylarida
ishsizlikdan qochib, shaharlarga k o ‘chish an’anasi yaqin 15-20 yilda saq
lanib qoladi.
M ehnat taqsim oti m azm uni hozir o ‘zgarm oqda, kelajakda ham
o ‘zgaradi. M ehnat m urakkabligining kuchayishi, texnika avlodining tez-
tez alm ashib turishi m ehnatning tor kasbli taqsim otini foydasiz qiladi.
Keng o ‘zgarayotgan sharoitlarga tez m oslashadigan (adaptatsiya) keng
profilli xodim lar (ishchilar, injenerlar, texniklar, konstruktorlar, m enejer-
lar, olimlar, m uhandislar) zarur.
Detallashgan ixtisoslashuv, tor ixtisoslashgan m onom ahsulotli ishlab
chiqarish ham ko ‘p holda m a’nosini y o ‘qotadi, faqat xom ashyo qazib
chiqarish sanoatida u yetakchi bo ‘ladi. Bir tom onlam a hududiy m ehnat
taqsim oti yuk tashishning m isli k o ‘rilmagan o ‘sishiga sabab b o iad ig an
hududlarni hududiy k o ‘p m ahsulotga ixtisoslashuvi b artaraf qilinadi.
Xom ashyoni chuqur qayta ishlashning keng tarqalishi, ishlab chiqa
rishning diversifikatsiya qilinishi, hududlar ishlab chiqarishning dekon-
sentratsiyasi, deurbanizatsiyasi bilan birga, hududlarni o ‘z-o ‘zini ta ’min-
lashining o ‘sishi m illiy x o ‘jaliklam i qiyofasini o ‘zgartiradi. Bu ulam ing
taraqqiyotini bir tekisda bo ‘lishiga o ‘ta ixtisoslashuvni salbiy jihatlam i
bartaraf qilishni, xom ashyo va yoqilg‘i tashishning qisqarishiga olib ke-
ladi. Bu uzoq m uddatli tashkiliy ishlab chiqarish siklining boshlanishidir.
6
.
Yuqorida sanab o ‘tilgan jam iyatning texnik asosida boshlangan
to ‘ntarish qayta ishlab chiqarishning sam aradorligini sakrash tarzidagi
o'sishiga y o ‘l ochadi. Bu sanoat inqilobidan keyin ilk bor kuzatilgan edi.
Bu jarayon notekis, to ‘lqinsim on rivojlanadi. 0 ‘tish davrida, ayniqsa,
uning boshlanishida um um tizim li tushkunlik davrida o ‘sish su r’atlari-
ning pasayishi kuzatiladi. A lohida davrlarda ba’zi m am lakatlarda ijtimo
iy ishlab chiqarishning ijtim oiy m ehnat unumdorligi, m aterial hajmi va
fond hajmi, ekologik tavsiflar sam aradorligining k o ‘rsatkichlarini mutlaq
2 6 4
Jahon sivilizatsiyalari tarix i
yomonlashuvi kuzatiladi.
Yalpi ichki mahsulotning 1989-1994-yillardagi pasayishini o ‘rtacha
yillik sur’atlari mamlakatlar bo‘yicha o‘tish davrida 9,6 % (shuningdek,
sobiq SSSR respublikalari bo‘yicha 13,5 %, Markaziy va Sharqiy Yevro-
pa bo‘yicha 6,4 %)ni tashkil qildi. 0 ‘sha vaqtda o'tgan besh yilliklarda
o‘sish o ‘rtacha yillik sur’atlari 2,8 % ni tashkil qildi.
XXI asr boshlarida o ‘tish davrining oxirida, ayniqsa, postindustrial
ishlab chiqarish texnologik usulining shakllanish fazasida samarador-
likni o ‘sishining yuqori sur’atlari kutiladi. Bu ijtimoiy ekologik keskin-
likning pasayishiga yordam beradi. Yetuklik fazasida samaradorlikning
o ‘sish sur’ati nisbatan past darajada barqarorlashadi, keksayish fazasi
da yana pasaya boshlaydi. Bu navbatdagi yalpi texnologik tushkunlikga
yaqinlashganidan dalolat beradi (texnik ukladlar almashuvi jarayonida
tushkunliklar kuzatiladi). Ko‘rinishidan texnologik to‘ntarish samarador-
ligining eng katta natijalari uning liderlariga nasib qiladi. Chekka hudud-
larda bu jarayon yanada sekin va qarama-qarshilikda boradi.
XXI asming birinchi yarmida ishlab chiqarishning yangi texnologik
usuli samaradorligi quyidagilarda aks etadi:
- mahsulot assortimenti ancha ko‘payadi. Mahsulot sifati, eng av-
valo, odamning tez o‘zgarib, o ‘sib borayotgan ehtiyojlarini qondirishga
xizmat qiladigan iste’mol mollari va xizmat ko‘rsatish kengayadi. Mah-
sulotlar qimmati individuallashib boradi. Bozoming tor segmentlari xari-
dorlaming aniq guruhlari talabiga yo‘naltirilgan bo‘ladi;
- milliy daromadni har bir band ishchiga (aholi jon boshiga) ishlab
chiqarishga tortilgan moddiy resurslar va asosiy jam g‘armalar birligida
jadallashuvi o ‘sish darajasiga texnikani miniaturlashishi, chiqimsiz tex-
nologiyalardan foydalanish yordam beradi;
- ishlab chiqarish va mahsulotlaming ekologik sifati yaxshilanadi.
Ishlab chiqarishga tabiiy resurslaming jalb qilinishi va ulami ishlatish-
ning kompleksligi, atrof-muhitning ifloslanishini ko‘p marta kamayishi,
ekologik toza mahsulotlar va transport vositalariga talab kuchayadi;
- inflyatsiyaning o ‘ta kamayishi, yangi mahsulotlaming mutlaq ar-
zonlashuvi ishlab chiqarish va iste’molda progressiv tuzilmalaming sil-
jishlarini rag‘batlantiradi;
- qo‘llaniladigan texnika ergonomikligining o‘sishi mehnat sha-
roitining yaxshilanishi va xavfsizligining kamayishi, uning ijodiyligini
kuchayishiga olib keladi;
- rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlaming texnologik daraja-
2 6 5
R. RAJABOV
lari yaqinlashadi.
Texnologik to ‘ntarishning hayotbaxsh oqibatlari birdaniga ko‘rinmay-
di, ju d a katta kuch va mehnatni talab qiladi, ulkan industrial mashinani
у angilashga katta xarajatlar talab qiladi va turli m am lakatlarda har xil vaqt-
da am alga oshadi. 0 ‘tish davrining boshlarida ziddiyatli an ’analar yetak-
chi bo‘ladi. Lekin jam iyatning texnologik bazasi transform atsiyasi qat’iy,
uning siklik dinam ikani navbatdagi o ‘ram iga o ‘tishi qonuniyatli. Jamiyat
bu qonuniyatdan qanchalik darajada foydalanib bo‘ladi va o ‘zgarishlami
to ‘g ‘ri oqim ga y o ‘naltirib, yaxshi natijalar olishi bu m uam m o albatta.
Tayanch ib o ralar:
F.Baade, dem ografik vaziyat, aholi yosh tarkibi,
dem ografik muam molar, yalpi ichki daromad, rivojlanayotgan m am la
katlar, oila m uam m olari, o ‘tish davri belgilari, klonlashtirish, axborot
inqilobi, texnologik to ‘ntarish.
T akror lash uchun savollar:
Do'stlaringiz bilan baham: |