Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi



Download 7,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet114/126
Sana18.01.2022
Hajmi7,88 Mb.
#385540
1   ...   110   111   112   113   114   115   116   117   ...   126
Bog'liq
jahon sivilizatsiyalari tarixi

8-jadval.
Yer aholisining o‘sish dinam ikasi bashorati
Aholi
1990-y
2010-y
2030-y
2050-y
2070-y
2100-y
Dunyo: 
m ln kishi.  %   1990-y
5291
100
7352
139
9499
180
11238
212
12334
233
12562
237
R ivojlanayotgan  m am lakatlar m ln 
kishi  %  1990-y
4149
100
78,4
6097
147
82,9
8167
197
86,0
8959
238
87,7
10897
263
88,3
10980
265
87,4
Jumladan:
Janubiy, Janubi-sharqiy, G 'arb iy  va 
M arkaziy O siyo mln kishi 
%1990-y
1906
100
2859
150
3807
200
4503
236
4826
253
4619
242
Xitoy:  mln kishi 
%  1990-y
1159
100
1469
127
1722
149
1873
162
1945
168
1968
170
Afrika: 
mln kishi %   1990-y
642
100
1150
179
1831
285
2537
395
3090
481
3295
513
Janubiy va M arkaziy Amerika: 
mln kishi  %   1990-y
441
100
626
142
805
182
946
215
1037
235
1089
249
Industrial  hududlar: 
m ln kishi  %   1990-y 
% dunyoga nisbatan
1142
100
21,6
1155
110
17,1
1333
117
14,0
1378
121
12,3
1437
126
11,7
1582
139
12,6
G 'arbiy Yevropa: 
m ln k ish i%   J 990-y
377
100
404
107
416
110
416
110
415
110
426
Shim oliy Amerika: 
mln kishi %   1990-y
277
100
325
117
376
136
420
152
475
171
577
208
Sharqiy Yevropa: 
mln kishi %   1990-y
345
100
368
107
380
110
385
112
392
114
427
124
Yaponiya, Avstraliya va Yangi Ze- 
landiya:  mln kishi 
%  1990-y
144
100
158
110
160
111
158
110
154
107
151
105
25 0


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Hududlar  bo ‘yich a  turli  an ’analar kuzatiladi.  Afrika  aholisi yuqori
 
sur ’atlar bilan о ‘sadi (110y il davom ida 5,1 marta), Janubiy va Markaziy
 
Amerikada 2,5 m arta va Osiyoda 2,4 marta. Eng p a st sur ’atlar Yaponiya,
 
Avstraliya va  Yangi Zelandiya  (atigi 5 %  llO yild a ),  G 'arbiy Yevropa (13
 
%)  va Sharqiy Yevropada  (24 %).
Ushbu bashorat m anzarasida barchasi  bahssiz emas.  Shimoliy Ameri- 
ka va Sharqiy Yevropa aholisining XXI asr oxirida tez o ‘sib borishi, Yapo­
niya va Avstraliyada sezilarli darajada kamayishi tushunarli emas.  Sharqiy 
Yevropada XX asm ing 90-yillarida Rossiya, Vengriya, Bolgariya v a bosh- 
qa  m am lakatlarda  aholi  soni  kamayish  an’anasi  bordi.  M am lakatim izga 
kelganda esa aholi soni tabiiy tug‘ilish  asosida k o ‘payib bormoqda.  Lekin 
yaqin kelajakda aholi  tugMlish  sur’ati  kamayadi. XXI  asrning so‘nggi  o ‘n 
yilligida Osiyo aholisi soni barqaror o ‘sib boradi. Bashorat Afrika, Janubiy 
va Janubi-sharqiy Osiyoning kam bag‘al hududlarida aholining ko‘payishi- 
ni  faraz  qiladi.  1990-yilda  ulam ing  ulushi  44,5  %  dan  2070-yilda  59  % 
gacha o ‘sadi.  Bu bir necha ijtimoiy m uam molam i yanada keskinlashtiradi.
Aholining yosh  tarkibi o ‘zgaradi.  Bunda ikki  an ’anani  ko‘rish m um ­
kin.  Tug‘ilishning qisqarishi va aholi  hayotining davom iyligi  rivojlangan 
m am lakatlarda  o ‘sishi  bilan  katta  yoshli  guruhlar,  nafaqadagi  keksalar- 
ning hissasi o ‘sib bormoqda. Rivojlanayotgan m am lakatlarda esa tu g ‘ilis- 
hning yuqori darajasi saqlanib qolib, bolalarning o ‘limini kamayishi bilan 
kichik  yosh  guruhlam ing  hissasi  ortib  bormoqda.  H ar  ikki  holatda  ham 
mehnatga qobiliyatli  aholining m ajburiyati  kuchayadi.  Har bir ishlovchi, 
nafaqaxo‘r uchun yoki hali  m ehnatga qobiliyatli bo ‘lmagan kichik yoshli 
uchun  ijtimoiy  mahsulotni yanada k o ‘proq ishlab chiqarishga qatnashishi 
lozim.
XXI 
asrda  dem ografik  dinam ika jarayonlarda qanday  an ’analar pay- 
do b o ‘ladi?
BoMishi  m um kin b o ‘lgan to ‘rt variantni  ko ‘ramiz:
1. 
Yer  aholisi  o ‘tgan  30  yilga  qaraganda,  y a’ni  tez  su r’atlar  bilan 
o ‘rtacha yillik  o ‘sish  su r’ati  1,5.  Bunday  holatda aholi  sonining  ikki  ba- 
robarga k o ‘payishiga ju d a tez 2034-yilda erishiladi. Bu vaqtda y er aholisi
10 
mlrdga,  2081-yil  20 m lrdga yetadi.
M ehnat  unum dorligining  o ‘sishiga  qaram asdan  rivojlanayotgan 
m am lakatlar  aholisining  k o ‘pchiligini  hech  b o ‘lm aganda  hozirgi  dara-
251


R. RAJABOV
jad a  to ‘ydirib  boMmaydi.  Aholi  haddan  ziyod  k o ‘paygani  uchun  ochlik, 
qashshoqlik,  epidem iyalar va uysizlik keng avj  oladi.
Ilmiy texnika inqilobi va rivojlangan m am lakatlartajribasi bu an ’ana- 
ni  bartaraf qiladi  v a  rivojlanayotgan  m am lakatlarda  turm ush  darajasini 
rivojlangan m am lakatlardagigayaqinlashtiradi degan tushuncha hozircha 
haqiqatdan uzoq.
Rivojlanayotgan m am lakatlarda so‘nggi o ‘ttiz besh yil  davom ida ich- 
ki  yalpi  mahsulotni  aholi jo n   boshiga  ishlab  chiqarish  2,2  barobar  osh- 
gan  boMsada (jum ladan,  shaxsiy  iste’mol  uchun  m ahsulotlar  1,8  barobar 
o ‘sgan  boMsada),  rivojlangan  m am lakatlarga  nisbatan  qoloqlik  am alda 
o ‘zgarmadi.  (10-11  marta).  Yangi  industrial  davlatlar  (Janubiy  Koreya, 
Tayvan, Singapur, Tailand, M alayziya), O siyoda gigant qadam lar bilan ri- 
vojlanib borayotgan X itoyning yutuqlarini  hisobga olganda, oraliq o‘tish 
davrining nihoyasida qisqarishi  mumkin. Lekin bu rivojlanayotgan m am ­
lakatlarda  ishlab  chiqarishning  yangi  texnologik  usullarini  (beshinchi, 
keyin  esa oltinchi  texnologik  ukladlar)  keng tarqalm asidan  buni  am alga 
oshirish  m um kin  emas.  Yer  aholisining jadal  su r’atlar  bilan  k o ‘payishi 
natijasida ochlik, qashshoqlik, ijtimoiy qaram a-qarshiliklar va davlatlararo 
ziddiyatlam ing keskinlashuviga turtki beradi.
2.  Rivojlanayotgan  m am lakatlarda  ta’lim  k o ‘rsatkichining  o'sishi 
b o ‘yicha jiddiy  harakatlar  oilani  rejalashtirish  va  turm ush  darajasining 
o ‘sishiga  olib  keladi.  A garda  tabiiy  o'sishning   su r’atlari  1950-1987-yil- 
larda o ‘rtacha darajasida saqlanib qolsa,  10 m illiardlik ko‘rsatgich  o ‘tish 
davrining nihoyasi (2057-yillar)da erishiladi. Bu o ‘sib borayotgan resurs- 
lar  rivojlanayotgan  m am lakatlam ing  qoloqligini  bir  qadar  qisqartirish, 
yer aholisining  ehtiyojlarini  yanada toMaroq  qoldirishga  yordam   beradi. 
Shu bilan birga,  moddiy ehtiyojlam i  toMa qoldirilishi, turm ush darajasini 
o ‘sishi,  tibbiyot fani  va am aliyotining misli  ko‘rilm agan  yutuqlari  orqali 
inson  umrini  uzaytirishga  erishiladi.  N atijada  keksa  avlodning  soni  or- 
tadi,  tugMlish  kam ayishi  bilan  voyaga  yetm aganlarning  soni  kamayadi. 
Ammo  bu  holda  shundoq  ham  tugab  borayotgan  yerosti  va yer  usti  re- 
surslaridan yanada k o ‘proq foydalanish kuchayadi.
3. A garda yer aholisining soni rivojlangan  m am lakatlarda  1981-1985 
yillardagi  0,05 
%
  gacha uni  darajasi  saqlanib qolsa,  keyin  10  m lrd kishi- 
gacha  m uvozanatga  keltirish  mumkin.  Bu  aholishunoslikning  tarixiy 
an’analarida tub burilish  boMadi.
2 52


(ahon sivilizatsiyalari tarixi
K o‘pgina  rivojlanayotgan  m am lakatlarda  dem ografik  m uam m olar 
bo ‘yicha ongni  o ‘zgartirishga to ‘g ‘ri  keladi  (eng avvalo,  Hindiston,  In- 
doneziya,  B angladesh  va  B raziliya,  qaysiki,  bu  m am lakatlarda  Xitoy 
bilan  birga,  Yer  aholisining  yarm i  yashaydi).  O ilani  ongli  va  k o ‘ngil- 
li  o ‘z-o ‘zini  boshqarish  kerak  bo ‘ladi.  N am una  sifatida  Xitoy  xizm at 
qilishi  m um kin.  Bu  yerda  oilaning  tarkibini  rejalashtirish  natijasida 
aholining tabiiy  o ‘sishi  M eksikaga qaraganda,  2,4  m arta past,  lekin  de­
m ografik  siyosat  differensiyalashgan  holda  boMishi  lozim .  Aholi  soni 
m utlaqo  qisqarayotgan,  keksa  avlod  k o ‘payib  borayotgan  m am lakat­
larda tu g ‘ilishni ra g ‘batlantirish siyosati olib borilishi lozim . A holining 
o ‘sishi  uchun bunday siljishlar an ’anasiga turm ush darajasining o ‘sishi, 
ta ’lim,  m adaniyat taraqqiyoti,  oilaning rejalashtirish vositalarini  rivoji- 
dagi  progress yordam   beradi.
Aholining o ‘sish  su r’atlarining sekinlashuvi,  aholi  sonining m uvoza- 
natga kelishi,  texnik progress va m ehnat  unum dorligining  o‘sishi  o ‘sgan 
milliy darom adning bir qism ini xalq farovonligini oshirish, turm ush dara- 
jasini yaxshilash va iqtisodiy m uam m olarni yechishga imkon beradi. A na 
shu  asosda rivojlanayotgan  m am lakatlarning  iqtisodiy  o ‘sishining jadal- 
lashuvi, uning aholisi turm ush darajasini sezilarli yaxshilashni ta’m inlash 
mum kin.  Shu  bilan  birga,  m illatlararo  to ‘qnashuvlam ing  oldini  olish  ri­
vojlanayotgan  m am lakatlarga  nisbatan  xom ashyo  bazasi  va arzon  ishchi 
kuchi  manbayi  deb qarashni  bartaraf qilish  imkonini  beradi.
4. 
Bu variant b a’zi olim lar tom onidan asoslanadi.  Ular yer aholisi so- 
nini  1  mlrd  kishigacha  kam aytirishni  qat’iy  asoslashga harakat qiladilar. 
Yer aholisining hozirgi  soniga nisbatan olti  m arta qisqartirish va qolgan- 
lam ing  yuqori  turm ush  darajasini  kam aytirish  («oltin  m illiard  konsep- 
siyasi»).  Lekin  qaysi  xalqlam i  qoldirishni  kim   hal  qiladi?  Va  buni  lokal 
sivilizatsiyalar o ‘rtasida to ‘qnashuvsiz,  halokatli jahon  urushisiz  qanday 
hal  qilish m um kin?
Yaqin yigirm a - o ‘ttiz yilda rivojlanayotgan m am lakatlarda dem ogra­
fik  o ‘sish  su r’atini  sezilarli  darajada pasaytirish,  keyin  esa  rivojlanayot­
gan va rivojlangan m am lakatlar turm ush darajasidagi oraliqni qisqartirish 
faqat insonning o ‘ziga, uning ehtiyojlari, qobiliyatlari, bilim  va malakala- 
ri, xohish-irodalaridagi tub o ‘zgarishlarga b o g ‘liq.
S o‘nggi  industrial  jam iyatda  shakllangan  iste’mol  modeli  ehtiyoj- 
lar  dinam ikasini  belgilab, jam iyatning  ozchiligini  haddan  tashqari  k o ‘p 
so‘rovlari va ortiqcha sarf-xarajatlari, jam iyatning k o ‘pchiligini o ‘sib bo-
2 53


R.  RAJABOV
rayotgan  ehtiyojlari  orasidagi  keskin  farq jahon  sivilizatsiyasini  so‘nishi 
fazasiga  odatdagi  xoslikdir.  Bu  an’ana  rivojlangan  v a  rivojlanayotgan 
m am lakatlam ing  aholi jo n   boshiga  shaxsiy  ehtiyojning darajasi  va dina- 
mikasini qiyoslashda aniq ko ‘rinadi.  Barcha rivojlangan va rivojlanayot­
gan  m am lakatlar o ‘rtasida  aholi jo n   boshiga  iste’mol  darajasidagi  oraliq 
farq  1950-1955-yildan  1976-1980-yilgacha  9,7  dan  11,4  m artagacha, 
AQSH,  Janubiy  va Janubi-sharqiy  Osiyo  o ‘rtasida  25,9  dan  52,4  m arta­
gacha (ikki  m arta) o ‘sdi.
Boy  va  kam bag‘al  m am lakatlar  o‘rtasidagi  jarlik   keng  va  hali  ka- 
maygani  y o ‘q. A ksincha,  bu  tobora chuqurlashib  borm oqda.  K am bag‘al 
m am lakatlardan  rivojlangan  m am lakatlar  tom on  om m aviy  m igratsiya 
to ‘lqini  XX  asm ing  90-yillaridan  boshlab  tizim li  davom   etib  kelm oq- 
da.  2010-yil  m a’lum otlariga qaraganda,  Rossiya  Federatsiyasi  hududida 
sobiq  sovet  respublikalari  (Ukraina,  Belorussiya,  0 ‘zbekiston,  Tojikis- 
ton,  Q irg‘iziston,  O zarbayjon,  M oldaviya)dan  11  m ln  ishsiz  m igrantlar 
ish  qidirib  kelgan  va  R ossiyada  qonuniy,  noqonuniy  holda  gastarbayter 
sifatida turibdi.  Ulam ing  haq-huquqlari  hech  qanday  qonun  bilan  kafo- 
latlanmagan.
M igratsiya  natijasida  madaniyatlar  muloqoti  kuchaydi,  rivojlangan 
mamlakatlarda  m ultim adaniyatlar shakllanadi.  Keksayib  borayotgan  mil- 
latlar  rivojlanayotgan  mamlakatlardan  aholining  shiddatli  migratsiyasini 
har qanday  vositalar bilan to ‘xtatishga  harakat qiladilar,  ammo  bu  natija- 
siz  tugaydi.  Rivojlangan  m am lakatlar  uchun  bu  muam m oni  yechishning 
oqilona y o ‘li boMgan vosita bu rivojlanayotgan m am lakatlar iqtisodiyotini 
rivojlanishi  uchun zamonaviy texnologiyalarga asoslangan infrastruktura- 
ni yaratishga yordam berish,  ijtimoiy,  ekologik muammolarni  hal  qilishda 
ularga beg‘araz yordam ko ‘rsatishdir. Yana,  shuningdek qudratli  davlatlar 
rivojlanayotgan davlatlar ichki ishlariga aralashishni to ‘xtatishlari  lozim.
Yalpi  ichki  darom ad  (Y1D)  darajasi va aholi jo n   boshiga o ‘sishining 
(Xalqaro qiyoslashlar dasturlari natijalari bo‘yicha) quyidagi manzarasini 
ko‘rsatdi. Yeming  10/9 qism  aholisi yashaydigan  101  m am lakat bo‘yicha 
tahlil  qilingan  m a’lum otlar  shuni  k o ‘rsatdiki,  1987-yilda  bu  k o ‘rsatgich 
bo‘yicha oliy  guruhda  18  m am lakat jo n   boshiga o ‘rtacha ichki  m ahsulot 
(YIM)  66%  va AQSH  darajasidan  yuqori  turibdi.  Bu  yerda  tekshirilgan 
guruh  m am lakatlarining  15  %  aholisi  yashaydi.  Ulardan  12  m am lakat 
G ‘arbiy  Yevropada,  2  tasi  Shimoliy  Am erikada,  4  tasi  O siyoga  tegishli. 
Bulardan  16  tasi  G ‘arbiy  Yevropa  lokal  sivilizatsiyasi,  2  tasi  Uzoq  Sharq
25 4


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Yaponiya v a G onkong sivilizatsiyasini  aks ettiradi.
Jon  boshiga  o ‘rtacha  darom ad  A Q SH ga  nisbatan  25  %  dan  65  % 
gacha  25  m am lakat  ega  (bu  m am lakatlarda  814  mln  kishi  yashaydi). 
Bulardan  4  tasi  G ‘arbiy  Yevropa,  4  tasi  Sharqiy  Yevropa,  bittasi  Shimo- 
liy  Am erikadan,  7  tasi  M arkaziy  Janubiy  Am erikadan,  7  tasi  Osiyo  va 
Okeaniyadan, 2 tasi Afrikadan.
M am lakatlam ing boshqacha taqsim lanishi  keyingi  ikkinchi  guruh  22 
m am lakatda  kuzatiladi.  A Q SH ga  qaraganda,  10  m arta  kam jon  boshiga 
o ‘rtacha yalpi  ichki  m ahsulotga ega m am lakatlam ing 9 tasi  M arkaziy  va 
Janubiy Am erikada,  6 tasi  Osiyo va Afrikada,  bittasi  Sharqiy Yevropada. 
Bu yerda G ‘arb sivilizatsiyasidan  5  m am lakat ustuvor o‘rinni  egallaydi.
Jon  boshiga eng past darajadagi  daromad (A Q SH ga nisbatan  10 mar- 
tadan  53  m artagacha  kam )ga  ega  m am lakatlar  qashshoq  ahvolda.  Ular- 
ga  2  mlrd  475  mln  kishi  yashaydigan  36  m am lakat  kiradi.  Afrikadan 
26  mamlakat,  O siyodan  7  m am lakat  (1987-yildagi  m a’lum ot  bo‘yicha, 
Xitoy  va  Hindiston,  lekin  X itoyda  o ‘tgan  27  yilda ju d a  katta  siljish  yuz 
berdi)  M arkaziy  Am erikadan  3  mamlakat.  M am lakatlam ing  ko‘pchiligi 
Afrika sivilizatsiyasiga tegishli. 6 tasi G ‘arbiy xristian,  3 tasi U zoq Sharq 
va islom, 2 tasi  hind sivilizatsiyasiga mansub.
Qiyoslash  boy  va  kam bag'al  m am lakatlar  o ‘rtasidagi  oraliqning 
kuchayishi  natijasida olingan  natijalar xavfli  an’anasini  aniqladi.
1987-yildan  1992-yilgacha besh yil davom ida 51  m am lakatda AQSH­
ga  nisbatan  qoloqlik  qisqardi,  45  m am lakatda  esa  o‘sdi,  4  m am lakatda 
o ‘zgarmadi.  Lekin  10 ta eng boy  m am lakatda jo n   boshiga o ‘rtacha daro­
mad  10 ta eng kam bag‘al  m am lakatlarga nisbatan  37  dan 41  m artagacha 
1,2  m arta o ‘sdi.  Boy  va qoloq  m am lakatlar o ‘rtasidagi  bu  farqning o ‘sib 
borishi  XXI  asrga kelib jahon  sivilizatsiyasining halokatiga sabab bo‘lis- 
hi  mumkin.
Bu  halokatning  oldini  olish  uchun  am alda  barcha  im koniyatlar mav- 
jud.  Yangi  texnologiyalam i  iqtisodiyotga  tatbiq  etishda  rivojlanayotgan 
m am lakatlarga  har  tom onlam a  tizimli  yordam   berish  ijobiy  siljishlarga 
olib keladi.  Bu to ‘g ‘risida Singapur, Janubiy Koreya, Tailand, M alayziya, 
Xitoy tajribasi  yaqqol  guvohlik beradi.
0
‘tish  davrida  iqtisodiy  o ‘sish  sur’atlarining  keskin  pasayishi,  tush- 
kunlik yo ‘qotishlaming tez-tez takrorlanishi, rivojlanayotgan mamlakatlar­
da  aholi  o‘sishining yuqori  darajasi  m am lakatlar taraqqiyotidagi  farqlami 
yanada kuchaytiradi. Yalpi  ijtimoiy portlash m uqarrar boMadi.  Bu yer sivi-
2 5 5


R. RAJABOV
lizatsiyasini  yuz yillar orqaga uloqtirib tashlashi  mumkin.  Bu  pessimistik 
nazariyadan xoli  boMish  uchun  xalqaro  ham jamiyat asosiy  e ’tiborni  rivoj­
lanayotgan  m am lakatlar aholisining turmush  darajasi,  uning  iqtisodiyotini 
ko‘tarishga qaratishi lozim. Eng aw alo , malakali kadrlar tayyorlash, yuqo­
ri  samarali  texnologiyalami  o ‘zlashtirish,  oilani  rejalashtirishda  jiddiy, 
uzoq muddatli  dastur tuzib, amalga oshirish m aqsadga m uvofiq boMadi.
Shu bilan bir vaqtning o ‘zida rivoj langan m am lakatlarda rasm bo‘lgan 
isrofgarchilikka  asoslangan  iste’mol  modeli  tabiiy  resurslarni  isrofgarc- 
hilik bilan sarflash va tugatish, yer aholisining ko'pchiligini  ekspluatatsi- 
y a qilishni kuchaytirishga asoslangan.
Postindustrial  sivilizatsiyaga  tom on  y o ‘l  tutishda  rivojlangan  m am ­
lakatlarda  yanada  ratsional  va  tejam kor  isrofgarchilikdan  xoli  iste’mol 
modeli  va o ‘z ehtiyojini  faqat o ‘z  resurslaridan  qondirish  qobiliyatini  ri- 
vojlantirish  zaruriyatini  tu g ‘diradi.  Rivojlanayotgan  m am lakatlarda yan­
gi texnologiyalar, yuqori m ehnat unum dorligini ta ’minlash kerak boMadi.
Postindustrial  jam iyatga  o ‘tish  davrining  oxirida  rivojlangan  va  ri­
vojlanayotgan  m am lakatlar  o ‘rtasidagi  farq  XX  asm ing  birinchi  30  yil- 
ligida taxm inan  ikki  m artaga (11  m artadan  5-6  m artagacha)ga qisqarishi 
mum kin  v a  uning  yetuklik  davri  (60-yillar)ga  kelib  2-3  m artaga  qisqa­
rishi  mumkin.  Bu  rivojlangan  m am lakatlarda  aholi  jo n   boshiga  shaxsiy 
iste’mol  su r’atlarini  1,5-2  m artaga jadallashtirish  asosida  bo‘lishi  mum­
kin.  O lz  navbatida,  rivojlangan  m am lakatlarda  iste’mol  va  ehtiyojlar 
tuzilmasidagi  o ‘zgarishlar  asosida  shaxsiy  iste’mol  su r’atini  pasaytirish 
bilan belgilanadi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan m am lakatlar bo‘yicha m ehnat unum- 
dorligining  darajasi  o ‘rtasidagi  oraliq  1981-1985-yillarda  10  martani 
tashkil qildi. AQSH va Janubi, Janubiy-sharqiy v a Sharqiy O siyo mamla- 
katlari bo‘yicha 31  martani  tashkil  qildi.
K o‘pgina m am lakatlar Janubiy K oreya, Singapur, Tayvan, Argentina, 
Chili,  Quvayt,  Saudiya Arabistoni  m ehnat  unumdorligi  o ‘sishining jadal 
sur’atlarini  am alda ko'rsatdilar.  Ammo  O siyo, A frika m am lakatlarida is­
te ’mol va m ehnat unum dorligi darajasini  ko‘tarish uchun xalqaro yordam  
ko'rsatish  kerak.
Oilaviy  m unosabatlarda  ham  siljishlam ing  boMishi  aniq.  Bu  yerda 
o ‘tish  davrida  qaram a-qarshi  an ’analar  kuzatiladi.  Rivojlangan  mam la­
katlarda oilaning o ‘m i  zaiflashib  borm oqda.  Ajralishlar soni,  bolasi  y o ‘q 
v a kam  bolali  oilalar o‘sib borm oqda.  A Q SH da  nikoh  soni  1000  kishiga
25 6


lah o n  sivilizatsiyalari tarixi
10,6 dan  9,7 gacha kamaydi. A jralishlar 3,5  dan 4,8  ga o ‘sdi.  Buyuk Bri- 
taniyada nikoh soni  8,5  dan 6,7 gacha, ajralishlar  12 dan 3,0 gacha, Fran- 
siyada nikoh  soni  7,8  dan 4,9  gacha,  ajralishlar 0,8  dan  1,9 gacha.  Bozor 
iqtisodiyotiga o 'tish   davrida bo‘lgan postsotsialistik davlatlarda tu g ‘ilish
XX  asm ing 90-yillaridan kamaydi. Jum ladan, 0 ‘zbekistonda XX asm ing 
90-yillaridan  aholining  tabiiy  ko‘payishi  barqaror  davom  etgan  bo‘lsa- 
da,  ko‘p  bolalik  oilalar  soni  keskin  kam aydi.  Ilgari  o ‘rtacha  oila  tarkibi 
6
  kishidan  iborat  bo‘lgan  bo‘lsa,  2010-yilga  kelib  uning  soni  4  kishiga 
tushib  qoldi.  Taxminan  2000-yildan  boshlab  ilada  o ‘rtacha  bir-ikki  bo- 
lani  ko ‘rish  mumkin.  Tug‘ilish  XX  asm ing  90-yillaridan  boshlab  kama- 
yib bordi.  Oila-nikoh m unosabatlarida ham jiddiy o'zgarishlar yuz berdi. 
Oilada ajralishlar k o ‘paydi.  Oilaviy  m unosabatlarda esa o'zgarishlar yuz 
berdi. Ayollar oiladan  tashqarida ijtimoiy takror ishlab chiqarishga tortila 
boshladilar.
Rivojlanayotgan  m am lakatlarda  k o ‘p  bolalik  oila  an ’ana  bo‘lib  qo- 
laverdi.  Ayollar,  ayniqsa,  musulmon  m am lakatlarda  oiladan  tashqarida 
ijtimoiy takror ishlab chiqarishga kam roq darajada tortilganlar.
Rivojlangan  m am lakatlarda  XX  asm ing  70-yillaridan  boshlangan 
seksual  inqilob b a’zi  olimlarga oilaning hozirgi  shaklini  kelajak jam iyat- 
da  yemirilishini  bashorat  qilishga  sabab  bo‘ldi.  Ammo  oilaning  mavqeyi 
tushib  ketsada,  hozirgi  kunda  rivojlangan  m am lakatlarda  oilani  saqlab 
qolish  va  m ustahkam lash  m aqsadida  davlat  hokimiyati  ilmiy-amaliy 
uzoq  muddatli  dasturlar  asosida  ish  olib  bormoqda.  O ila  davlat  tom oni- 
dan  m uhofazaga olinadi.
Istiqbolda  oilaning  uch  funksiyasi  saqlanib  qoladi,  lekin  uni  amal- 
ga joriy  qilish  m exanizm i  o ‘zgaradi.  Birinchidan,  hayotni  takror  ishlab 
chiqarish,  avlodni  davom  ettirish,  biologik  genotipni  keyingi  avlodga 
yetkazish  funksiyasi.  Oila ming yillar m obaynida avlodni  davom  ettirish 
qonunini  qo‘llab-quvvatlash  uchun  yaratiladi.  Uningsiz  insoniyat  urug‘i 
tur sifatida yer yuzidan y o ‘qolib  ketadi.  O talik va onalikning  kuchli  ins- 
tinktlari  har qanday  odam ga xos ruhiy zararsiz normal  bolani tarbiyalash 
uchun zarur.
Keyingi  yillarda  to ‘la  boMmagan  oilalar  an ’anasining  kuchayib  bo- 
rishi  go‘dakni  normal  bolalikdan  mahrum   qilmoqda.  B olalar jinoyatchi- 
ligining o ‘sishi  m a’nosiz shafqatsizlikning sabablariga aylanadi.  Jam iyat 
tom onidan rad etilgan keraksizlik, y o ‘qotilgan bolalik undan  oxir-oqibat- 
da o ‘ch oladi.
2 5 7


R. RAJABOV
Asosli qilib aytish m um kinki, o ‘tish davrida asosan rivojlangan m am ­
lakatlar uchun  xos  bo‘lgan  salbiy  an’analar sezilarli  darajada bartaraf qi- 
linadi.  Dunyoning  ko‘p  m am lakatlarida  postindustrial  sivilizatsiyaning 
yetuklik  davrida  oila jam iyatning  asosiy  b o ‘g ‘ini  sifatida qayta tu g ‘ilish 
an’anasida  yetakchi  o ‘rinni  egallaydi.  Shu  bilan  birga,  oilada  bolaning 
ta’lim-tarbiyasi  m ukam m allashadi.  Shu asosda genotipni  normal uzatish, 
butun  xalqlam i  oMishdan  saqlab qolish  am alga oshadi.
Ikkinchidan,  oilaning  iqtisodiy  mavqeyi  kuchayadi.  Ayniqsa,  tush- 
kunlikning og‘ir sharoitlari,  ishsizlik,  yashash  uchun kurashda bu an’ana 
kuchayadi.  Ayollar oilani  nochor ahvoldan  qutqarish  m aqsadida  ijtimoiy 
ishlab  chiqarishga  ko ‘proq  tortiladilar.  Oilaning  boquvchisi,  saqlovchisi 
boMib  m aydonga  chiqadilar.  O ila teng  huquqli  asosda  quriladi.  Erkaklar 
oila x o ‘jaligida faollashadilar.
Bir  parcha  yerga  ega  bo‘lgan  oilalar,  tom orqa  x o ‘jaligi,  yordamchi 
x o ‘jalikning  ahamiyati  o ‘sadi.  Bu  oila ta ’m inotini  yaxshilaydi.  Bu  omil- 
lam ing  barchasi  oilani  jam iyatning  asosiy  iqtisodiy  to ‘qim asi,  ijtimoiy 
takror ishlab chiqarishning muhim  qismi  sifatida qaror topishiga yordam  
beradi.
Uchinchidan,  oila  ijtimoiy  genotipni  takror  ishlab chiqarish,  bilim lar 
va  madaniy  merosni  uzatish,  ta’lim  va  yosh  avlodni  tarbiyalash,  uning 
m a’naviy  dunyosini  shakllanishida  m uhim   o ‘rin  egallaydi.  Bolalik,  oila­
ning  buzilishi  bu  ijtimoiy  yovuzlik.  Buni  postindustrial jam iyat  bartaraf 
qilishi  lozim.
2. 
In d u strial tushk u nlik va p o stin d u strial ishlab chiqarish texno­
logik  usulining  shakllanishi. 
Insondagi  o ‘zgarishlar  inson  tom onidan 
mavjud  texnologik  zanjir doirasida  shaxsiy,  ishlab  chiqarish,  bilish,  har- 
biy, boshqaruv ehtiyojlarini  qondirish, tabiat buyum lari va m ahsulotlarini 
o ‘zgartirish  uchun  odam   tom onidan  foydalaniladigan  texnik  tizim larda 
jam iyatning texnologik b azasidatub o ‘zgarishlarga olib keladi. Bu o‘zga- 
rishlam ing hajm lari,  tuzilishi  va dinam ikasida  ularning  bir  necha  asosiy 
y o ‘nalishlarini  ajratish  m aqsadga m uvofiq  bo ‘ladi.
1. 
Industrial jam iyatning boshlanishi  sanoat inqilobiga borib taqaladi. 
Ishlab  chiqarishning  postindustrial  texnologik  usuli  bosqichm a-bosqich 
shakllanadi.  Hozirgi  kunda yarim   asr davom   etadigan, jam iyat piramida- 
sining  ikkinchi  qavati  qiyofasini  tubdan  o ‘zgartiradigan  chuqur texnolo­
gik  inqilob  to ‘g ‘risida  gapirish  m um kin.  B u  inqilobni  ham m a  tan  oladi, 
lekin  uni  ikkinchi  yoki  uchinchi  sanoat  inqilobi  deb  atash  noo‘rin.  Bu
2 5 8


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
sanoat inqilobining tam oyillari, asosiy y o ‘nalishlarini davom  etishi emas, 
ularning  k o ‘pidan  voz  kechishdir.  Texnologik  m ayatnik  kichik  va  o ‘rta 
ishlab ehiqarish, yakka tartibdagi m ehnat tom on og‘di.  Lekin bu texnolo- 
giyalar zam onaviy axborot kom m unikatsiyalari asosida am alga oshdi. Bu 
texnik  progressning  katta  o‘ramini  yangi  halqasidir.  Buni  postindustrial 
texnologik  inqilobning  to ‘ntarishi  deb  atash  m umkin.  Ishlab  chiqarish- 
ning  shakllanayotgan  texnologik  usulining  hayot  sikli  taxm inan  postin­
dustrial  sivilizatsiya faoliyatiga teng.
Postindustrial jam iyatga  o ‘tish X X   asm ing  70-yillari  bilan belgilan- 
sada,  uning fundam ental  ilmiy  shart-sharoitlari oldinroq industrial ishlab 
chiqarishning texnologik usuli bag‘rida yetildi.  Ehtimol  episentrda yangi 
texnologik  ishlab  ehiqarish  tizim iga  o ‘tish  davri  yarim   asr  atrofi  (XXI 
asm ing  20-yillari  o ‘rtalarigacha)da  b o ‘ladi.  K eyin  esa  uning  kenglik  va 
chuqurlikda tarqalishini yarim asrlik davri  boshlanadi.
Shundan so‘ng,  taxm inan shuncha davom iylikda yetuklik fazasi,  qa- 
ror topgan ishlab ehiqarish usulining m aksim al natijalari nam oyon boMa­
di.  N avbatdagi  faza  uning  asta-sekin  keksayishi,  texnologik tushkunlik, 
texnik progressning katta spiralini keyingi halqasi kurtaklarining shaklla- 
nishi uchun shart-sharoitlar yetiladi.
0
‘tish  davrining  o ‘tgan  qariyb  o ‘ttiz  yili  tarix  sahnasidan  ketayot- 
gan  industrial  jam iy at  o ‘m ig a  kelayotgan  postindustrial  ishlab  chiqa- 
rish  texnologik  usulining  ayrim   bosh  belgilarini  shakllanishiga  im kon 
beradi.
B irinchi  belgi  -   texnika  gum anizatsiyasi.  Bu  ishlab  chiqariladigan 
texnikaning tuzilm asidagi o ‘zgarishda aks etadi (insonning bevosita ehti- 
yojini  qondirish  uchun  xizm at qiladigan texnikani  ishlab  ehiqarish  o ‘sa- 
di).  Lekin  uning  q o ‘llanishida  texnologik jarayonga  kiritilgan  jism oniy 
va bir marom dagi  m ehnat o ‘m iga ijodiy ruhdagi m ehnat keladi.
Ikkinchi  belgi  -   ishlab  chiqarishning  fanga  y o ‘naltirilganligi,  ilmiy 
tafakkum ing  so ‘nggi  yutuqlarini  am alga  oshiradigan  yuqori  texnologik 
texnik tizim larning ustuvorligi.
Uchinchi  belgi-texnikaning  m iniatyurizatsiyasi.  M ahsulotga  talabni 
tez dasturlashtirilgan ishlab ehiqarish  dekonsentratsiyasi.
To‘rtinchi  belgi-ishlab  chiqarishning  ekologiyalashuvi,  tabiiy  xom - 
ashyodan  kom pleks  foydalanish,  uni  plastm ass,  sintetik  qatron,  kom po- 
zitlar,  keram ika  kabi  sun’iy  m ateriallarga  alm ashtirish,  chiqitsiz,  ekolo- 
gik  toza  texnologiyalardan  foydalanish,  ekologik  standartning  yanada
2 5 9


R. RAJABOV
qat’iy  b o ‘lishi.
Beshinchi  belgi  -   ishlab  chiqarishning  lokallashuvi  va  baynalm ilal- 
lashuvi.  Yoqilg‘i  va  xom ashyo  qazib  olish  b o ‘yicha  hududlar  va  mam- 
lakatlam ing  ixtisoslashuvi  bilan  bog‘langan  hududiy  noratsional  meh- 
nat  taqsim oti  va  uni  tashishning  ulkan  hajm lari  o ‘m ini  xom ashyoni  o ‘z 
joyida  kom pleks  qayta  ishlashni  ta ’m inlaydigan  lokal  texnik  tizim larga 
bo‘shatib  beradi.  Bu  hududlam i  o ‘z-o ‘zini  ta ’m inlashini  va tayyor mah- 
sulotni  o ‘zaro  alm ashinuvini  kuchaytiradi.  Integratsiya  jarayonlari  ku- 
chayadi,  lekin  boshqacha  tus  oladi.  U  har  tom onlam a  iste’mol  talabini 
qondirishga  y o ‘naltirilgan  boMadi.  Aholining  harakatlanishi  kuchayadi. 
Bu transport hajm lari va arzonlashuvning kengayishi bilan yengillashadi. 
Internet  orqali  aloqa  odam  qayerda  boMmasin  uning  butun  dunyo  bilan 
muloqotini ta ’minlaydi.
2. 
K elajakda  texnologik  k o ‘p  ukladlik  saqlanib  qoladi.  Texnologik 
tizim lar (texnika y o ‘nalishi) va m ashinalar avlodi  zaruriyatga qarab dav- 
riy alm ashib turadi.  Yuqori  uzoq  muddatli  texnologik  siklning har bir fa- 
zasida  bugun,  kelajak,  o ‘tm ish  va  uzoq  o ‘tm ishni  aks  ettirgan  bir necha 
texnologik ukladlar m avjud b o ‘ladi.  Har bir uklad o ‘z o ‘m iga ega bo ‘ladi, 
lekin  ukladlar  nisbati  o ‘zgaradi.  Yetakchi  uklad  davriy  alm ashib  turadi. 
Iqtisodiyotning texnologik tuzilm asida ham  siljishlar yuz beradi.
XX 
asm ing  70-yillaridan beshinchi  (X V lll  asrdagi  sanoat  inqilobidan 
hisoblaganda) texnologik  ukladning shakllanishi  boshlandi.  Uning yadro- 
sini  elektronika,  hisoblash  texnikasi,  telekomunikatsiya,  tabiiy  gaz,  kam 
chiqitli  ishlab  chiqarish  tashkil  etadi.  Beshinchi  texnologik  ukladning ye- 
takchiligi taxm inan yarim  asr XXI  asm ing  20-yillarigacha  qamrab  olishi- 
ni  kutish  mumkin.  Bu  postindustrial  sivilizatsiyaga o ‘tish  davri  bilan  mos 
tushadi.  Ukladning o ‘zi  ko‘p holda o ‘tishning aralash xususiyatiga ega.  U 
industrial  va  postindustrial  ishlab  chiqarish  texnologik  usuli  belgilariga 
ega.
Oltinchi uklad yarim  asrdan kamroq (XXI asm ing 60-yillari oxiridan) 
yetakchilik  qiladi.  Uning  fundamental  asoslari  ibtidoiy  holatda  hozirda- 
yoq  k o ‘rina  boshlaydi  (nanoelektronika,  gen  injenerligi,  internet,  no- 
an’anaviy  energetika).  U lar orqali  ishlab  chiqarishning yangi texnologik 
potensiali  am alga  oshiriladi.  Yettinchi  uklad  postindustrial  sivilizatsiya­
ning yetuklik fazasi bilan mos tushadi.  Sakkizinchi uning keksayish faza- 
si bilan, to ‘qqizinchi ehtimol yana ikkinchi potindustrial sivilizatsiyaning 
ishlab chiqarish yangi  texnologik usuli  tom on  o ‘tish  bosqichining belgi- 
larini  oladi.  Ikkinchi  industrial  sivilizatsiya o ‘z navbatida 4-5 texnologik
26 0


jahon sivilizatsiyalari tarixi
ukladlar alm ashinuvi  orqali  o ‘tadi. Texnik  progress to ‘xtamaydi.
3. 
Ishlab  chiqarish  postindustrial  texnologik  usulning  yadrosi 
bo‘lib,  uch  o ‘zaro  bogMangan  asosiy  y o ‘nalish:  m ikroelektronika  (keyin 
nanoelektronika)  inform atika  va  biotexnologiya.  Aynan  ular  beshinchi 
va  undan  keyingi  keladigan  texnologik  ukladlarga  yetakchi  b o ‘ladigan 
yo ‘nalishlar v a texnika avlodlari  uchun unsur bazasi  boMib xizm at qiladi.
M ikroelektronika am alda inson faoliyatining barcha sohalari bo‘yicha 
kom pyuter  va  m ikroprotsessor  texnikasini  qo ‘llashga  y o ‘l  ochib  berdi. 
U  unum dorlik  va  operatsiyalar  aniqligini  ko‘p  m arta  oshirishga  imkon 
berdi.  Insonni jism oniy  mehnatini  bir m arom likdan  va  aqliy  m ehnatdan 
ozod qildi, texnologik jarayonlam i  optim allashtirdi.
«Nanotexnologiya»  atamasini  ilk  bor  yaponiyalik  N orio  Taniguchi 
1974-yil  fanga  kiritdi.  «Nano»  yunon  tilida  «mitti»  m a’nosini  bildiradi. 
Ilk  nanotexnika  asboblari  Shvetsariyaning  IBM  kompaniyasi  laboratori- 
yalarida yaratilgan.  H ar bir nanom eter (nm ) bir m etrning m illiarddan  bir 
qismiga teng oMchamidir.
N anotexnologiya  bu -  moddani  boshqarishdan  atomni  boshqarishga 
o ‘tish;  oMchami  atom  va  m olekulalar  oMchamlari  bilan  qiyoslanadigan 
elektron  sxem alam i  tayyorlash;  nanom ashinalarni  loyihalash  va  ishlab 
chiqish;  alohida atom  va m olekulalam i  boshqarish, ulardan  alohida mik- 
roobyektlami y ig ‘ish.
N anotexnologiya  fizika,  biologiya  va  kim yo  fanlarining  yutuqlariga 
asoslangan yangi  zamonaviy  ishlab  chiqarishdir.  Kelajak iqtisodiyotning 
asosi  nanotexnologiya  bo ‘ladi.  M ikroelektronika  fanining  yangi  sohasi 
nano  elektronika  fani  jadal  rivojlanm oqda.  Bugungi  global  (  yoqilg‘i- 
energiya,  ekologiya,  sogMiqni  saqlash,  ishsizlik)  m uam m olam ing yechi- 
mini  topishda  nanotexnologiyalar jiddiy  o ‘rin  egallaydi.  Nanotexnologi- 
yalardan  jam iyat  hayotining  barcha  sohalarida  keng  foydalanish  tom on 
y o ‘l  tutildi.  Yaratiladigan  nanotexnologiyalar  XXI  asrda  insoniyat  ta- 
raqqiyotida ulkan sakrashlarga olib keladi.  Insoniyat jam iyati turmush tar- 
zi  misli  ko‘rilm agan  darajada o ‘zgaradi.
Texnologik  to ‘ntarish  yadrosining  boshqa  yetakchi  b o ‘g ‘ini  biotex­
nologiya  bo‘ldi.  U  m olekulyar  biologiyaning  kashfiyotlarini  am alga tat- 
biq  qiladi.  Qaysiki,  u  haqiqiy  to ‘ntarish  qilib,  nasliy  buyum ning  kodini 
o'qish  va  tuzatish  kiritishga  qobil  gen  injenerligining  asoslarini  q o ‘ydi. 
Bu  m ikroorganizmlar,  o ‘sim lik  va hayvonlam ing yanada m ahsuldor tur- 
larini  maqsadli  y o ‘naltirilgan  holda  yaratish  im koniyatini  beradi.  Irsiy
261


R. RAJABOV
kasalliklam i  tuzatish,  dori-darmonlar,  ferm entlam ing  yanada  samarali 
turiarini  dasturlashtirilgan xususiyatlar bilan m ateriallarni  ishlab chiqish, 
eng  m ahsuldor  hayvonlarni  klonlashtirishda  biotexnologiya  ju da  katta 
ishlarni  bajaradi.
Ishlab  chiqarishning  yangi  texnologik  usuli  yadrosining  uchinchi 
bo ‘g ‘ini -  jam iyat axborotlashuvi  hayotining barcha tom onlarini  va m eh­
nat faoliyati  turiarini  telekom m unikatsiyalar,  kosm ik  aloqa vositalari  va 
to ‘la  optik  kabellam i  ishlatish  bilan  axborot-kom pyuter  turlari,  faks  ap- 
paratlari,  elektron  pochta,  uyali telefonlar tashkil  etadi.  M ultim edia vosi­
talari  (kom pyuterlar,  audio va videotexnika sintezi), kom pyuter grafikasi 
yordami  bilan  virtual  (xayoliy)  reallik yaratiladi.  Odam  u yaratgan  dun- 
yoga  cho‘m iladi,  ijodiyotga  bilim lam i  tez  o'zlashtirish  va  yangilashga 
keng y o ‘l  ochiladi.
A xborot  inqilobi  odam lam ing jahon  yangi  ham jam iyatini  yaratadi. 
Odam  zarur  bo‘lgan  axborotni  kerakli  paytda  har  qanday joydan  olishi 
(uzatishi)  mum kin.  B irdaniga odam  kerakli,  tashkilot,  korxona bilan yer 
sharining  har qanday  nuqtasidan  bogManishi  mumkin.  Hozirgi  ommaviy 
axborot  vositalari  o ‘z  monopol  mavqeyini  y o ‘qotadi.  Ular  iste’molchi- 
lam ing  har  xil  guruhlari,  individual  abonentlam ing  so'rovlarini  qondi- 
rish  rejim iga  o ‘tadilar,  elektron  gazeta  singari  turli  yangiliklam i  ochiq 
qoMlashga m ajbur bo‘ladilar.
4. 
Lekin  ilmiy  texnik  progressning  notekisligi  v a  qaram a-qarshiligi 
saqlanib  qoladi.  U  insoniyat  kelajagi  uchun  xavfning  zarrasini  o ‘zida 
olib  boradi.  Yuqorida  sanab  o ‘tilgan  bazis  y o ‘nalishlari  v a  ulardan  tur­
li  sohalar  faoliyati  va  turli  sohalarda  am alda  foydalanish  ulkan  m ablag‘ 
va yuqori  m alakali  kadrlarni  talab  qiladi.  B unday  im koniyatlar faqat yer 
aholisining  1/10  qismi  yashaydigan  rivojlangan  m am lakatlarda  mavjud. 
Rivojlangan  m am lakatlar texnologik to 'n tarishning eng yangi  y o ‘nalish- 
larini  o ‘zlarida joriy  qilishlari  uchun  xalqaro  ham korlik tashkilotlarining 
tizimli  yordam iga  muhtoj  boMadilar.  Eng  a w a lo ,  bu  m am lakatlar  aho­
lisining  ta ’lim  darajasini  ko‘tarish  lozim.  N otekis  texnologik  taraqqiyot 
alohida  m am lakatlar  ichida o ‘sib  boradi.  O zgina yirik  m arkazlar va tex- 
nopolislarda  m am lakatlam ing  ilmiy  texnika  potensiali  boMgan  pioner 
tashkilotlar to ‘planadi. K o‘pchilik hududlarda ilmiy v a texnik baza ishlab 
ehiqarish  sam aradorligi,  m ahsulotning  raqobatdoshligi,  aholi  daromad- 
larining  zaruriy  darajasini  ta ’minlay  olm aydigan  o ‘tm ishga  ketgan  tex­
nologik  ukladlam i  aks  ettiradi.  Bu  hududlararo  farqlar  va  ziddiyatlam i
2 6 2


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
k e s k in la s h tira d i.
Shuni  hisobga  olish  lozimki,  yangi  ilmiy  kashfiyotlar  insoniyatni 
foydasi  uchun  ham ,  zarari  uchun  ham   ishlatilishi  mumkin.  Ular  o ‘zida 
m aqsadga y o ‘naltirilgan va tasodifiy yalpi  halokatlar  uchun yangi  imko- 
niyatlarni yashiradi. Om m aviy qirg‘in vositalam i eng yangilarini yaratish 
tizimli  davom   etmoqda.  Yadro  va biologik  qurolning yangi  avlodlari  ya- 
ratilm oqda.  Harbiy  sanoat  uchun  m inglab  ilmiy  tadqiqot  m arkazlari  o ‘z 
kashfiyotlarini  am alga  oshirmoqdalar.  Harbiy  xarajatlar yildan  yil  o ‘sib 
bormoqda.
Gen  injenerligi  shunday  organizm lam i  yaratish  arafasida  turibdiki, 
agar ular yaratilib, erkin tabiat qo‘yniga q o ‘yib yuborilsa, odam nasliyligi 
o ‘zgarishi m um kin (misol  uchun,  klonlashtirish).  Biotexnologiya sohasi- 
dagi yangiliklam i suiste’mol qilish,  inson ruhiga ta ’sir qilish uni zom biga 
aylantirish xavfini tug‘diradi.
Texnologik  to ‘ntarishning  keng  tarqaladigan  salbiy  oqibatlari  ham 
bor.  Kom pyuter  oldida  uzoq  o ‘tirish  k o ‘rishni  yom onlashtiradi,  orga- 
nizmni  nurlaydi.  Kom pyuter  o ‘yinlari,  telek o‘rsatuvlar,  past  sifatli  kon- 
trafakt disklar bolalar va o ‘sm irlarga salbiy ta ’sir k o ‘rsatadi.  Ular o ‘z ust- 
larida  ishlamaydilar,  kitob  o ‘qimaydilar,  tengqurlari  bilan  kam   m uloqot 
qiladilar,  axborotlashuvning passiv  obyektlariga aylanadilar.  Texnologik 
to ‘ntarishning  bunday  salbiy  jihatlarini  b o ‘rttirish  ham da  m ensim as- 
lik  ham  m um kin  emas.  Faqat  bunday  salbiy  oqibatlam i  cheklash  uchun 
choralar  ko‘rish  va  uni  inson  va  insoniyat  foydasiga  ishlatish  mumkin. 
Texnologik  inqilobdan  boshqa dunyoni  o ‘zgartiradigan boshqa  bir qurol
y°‘q.
5. 
Postindustrial  texnologik  inqilob  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish 
shakllaridagi  ilm iy  texnika yutuqlaridan  foydalanish  usullarida an ’ana- 
lam i o ‘zgartiradi.  M ashina va m ashinalar tizim ini saqlaydigan fabrikani 
tu g ‘diradi. Fabrika industrial ishlab chiqarishning ram zi b o ‘ladi. A srdan 
asrga,  industrial  texnologik  siklning  fazadan  fazasiga  fabrika-zavodlar 
yanada qudratli  b o ‘lib,  m inglab,  o ‘ng m inglab  ishchilam i to ‘plab,  yirik 
industrial  m arkazlarda  guruhlashib,  a tro f qishloq  va  kichik  shaharcha- 
lardan  ishchi  kuchini  tortib olib,  atrof-m uhitga ulkan zarar yetkazdilar.
Ishlab chiqarish  va turm ushning elektronlashuvi,  axborotlashuv  inqi- 
lobi, texnikaning kichiklashuvi va ishlab chiqarishning dekonsentratsiya- 
si  odam lar joylashuvining deurbanizatsiyasi  an’anasini tu g ‘dirdi.  Texno­
logik  o‘zgarishlar  uncha katta  bo ‘lmagan  korxonalar tez javob  beradilar
263


R. RAJABOV
va  osonlik  bilan  m oslashadilar.  Bu  ayniqsa,  qayta  ishlash  va  xizm at 
ko‘rsatish  sohalarida yaqqol  k o ‘rinadi.  Sanoat gigantlari  saqlanib qoladi, 
lekin ulam ing  soni kam ayadi.  Ishlab chiqarishni  insonga va iste’mol  bo- 
zoriga yaqinlashtirish  im koniyati paydo b o ia d i.  M am lakat b o ‘y ich aju d a 
k o ‘p  fermerlarni  q o ‘llab-quvvatlab,  kichik  korxonalar  tizim ini  kichik 
shaharlarda yaratish im koniyatini beradi. Tabiiy m uhitga bosim o ‘tkazish 
kam ayadi, yirik shaharlar ancha b o ‘shaydi.
Rivojlangan m am lakatlarda aholining bir qism i axborot texnologiya- 
larining  im koniyatlaridan  foydalanib,  katta  shaharlardan  uning  atrofiga 
ko ‘cha boshladilar. R ivojlanayotgan m am lakatlarda esa qishloq joylarida 
ishsizlikdan qochib, shaharlarga k o ‘chish an’anasi yaqin  15-20 yilda saq­
lanib qoladi.
M ehnat  taqsim oti  m azm uni  hozir  o ‘zgarm oqda,  kelajakda  ham  
o ‘zgaradi.  M ehnat m urakkabligining kuchayishi, texnika avlodining tez- 
tez  alm ashib  turishi  m ehnatning  tor  kasbli  taqsim otini  foydasiz  qiladi. 
Keng  o ‘zgarayotgan  sharoitlarga  tez  m oslashadigan  (adaptatsiya)  keng 
profilli  xodim lar (ishchilar,  injenerlar, texniklar,  konstruktorlar, m enejer- 
lar,  olimlar, m uhandislar) zarur.
Detallashgan ixtisoslashuv, tor ixtisoslashgan m onom ahsulotli ishlab 
chiqarish  ham   ko ‘p  holda  m a’nosini  y o ‘qotadi,  faqat  xom ashyo  qazib 
chiqarish  sanoatida  u  yetakchi  bo ‘ladi.  Bir  tom onlam a  hududiy  m ehnat 
taqsim oti  yuk  tashishning  m isli  k o ‘rilmagan  o ‘sishiga  sabab  b o iad ig an  
hududlarni  hududiy k o ‘p m ahsulotga ixtisoslashuvi  b artaraf qilinadi.
Xom ashyoni  chuqur qayta  ishlashning  keng  tarqalishi,  ishlab  chiqa­
rishning  diversifikatsiya  qilinishi,  hududlar  ishlab  chiqarishning  dekon- 
sentratsiyasi,  deurbanizatsiyasi  bilan birga, hududlarni o ‘z-o ‘zini ta ’min- 
lashining  o ‘sishi  m illiy  x o ‘jaliklam i  qiyofasini  o ‘zgartiradi.  Bu  ulam ing 
taraqqiyotini  bir  tekisda  bo ‘lishiga  o ‘ta  ixtisoslashuvni  salbiy  jihatlam i 
bartaraf qilishni,  xom ashyo  va yoqilg‘i  tashishning qisqarishiga olib  ke- 
ladi.  Bu uzoq m uddatli tashkiliy ishlab chiqarish siklining boshlanishidir.
6

Yuqorida  sanab  o ‘tilgan  jam iyatning  texnik  asosida  boshlangan 
to ‘ntarish  qayta  ishlab  chiqarishning  sam aradorligini  sakrash  tarzidagi 
o'sishiga y o ‘l ochadi.  Bu sanoat inqilobidan keyin ilk bor kuzatilgan edi. 
Bu  jarayon  notekis,  to ‘lqinsim on  rivojlanadi.  0 ‘tish  davrida,  ayniqsa, 
uning  boshlanishida  um um tizim li  tushkunlik  davrida  o ‘sish  su r’atlari- 
ning pasayishi  kuzatiladi. A lohida davrlarda ba’zi m am lakatlarda ijtimo­
iy  ishlab  chiqarishning  ijtim oiy  m ehnat  unumdorligi,  m aterial  hajmi  va 
fond hajmi, ekologik tavsiflar sam aradorligining k o ‘rsatkichlarini mutlaq
2 6 4


Jahon sivilizatsiyalari tarix i
yomonlashuvi kuzatiladi.
Yalpi  ichki  mahsulotning  1989-1994-yillardagi  pasayishini  o ‘rtacha 
yillik sur’atlari mamlakatlar bo‘yicha o‘tish davrida 9,6 %  (shuningdek, 
sobiq SSSR respublikalari bo‘yicha  13,5 %,  Markaziy va Sharqiy Yevro- 
pa bo‘yicha 6,4  %)ni tashkil  qildi.  0 ‘sha vaqtda  o'tgan  besh yilliklarda 
o‘sish o ‘rtacha yillik sur’atlari 2,8 % ni tashkil qildi.
XXI  asr  boshlarida o ‘tish  davrining  oxirida,  ayniqsa,  postindustrial 
ishlab  chiqarish  texnologik  usulining  shakllanish  fazasida  samarador- 
likni o ‘sishining yuqori sur’atlari kutiladi.  Bu  ijtimoiy  ekologik keskin- 
likning  pasayishiga  yordam  beradi.  Yetuklik  fazasida  samaradorlikning 
o ‘sish  sur’ati  nisbatan past  darajada  barqarorlashadi,  keksayish  fazasi­
da yana pasaya boshlaydi.  Bu navbatdagi yalpi texnologik tushkunlikga 
yaqinlashganidan  dalolat  beradi  (texnik  ukladlar  almashuvi  jarayonida 
tushkunliklar kuzatiladi).  Ko‘rinishidan texnologik to‘ntarish samarador- 
ligining eng katta natijalari uning liderlariga nasib qiladi. Chekka hudud- 
larda bu jarayon yanada sekin va qarama-qarshilikda boradi.
XXI  asming birinchi  yarmida ishlab  chiqarishning yangi texnologik 
usuli samaradorligi quyidagilarda aks etadi:
-   mahsulot  assortimenti  ancha  ko‘payadi.  Mahsulot  sifati,  eng  av- 
valo,  odamning tez  o‘zgarib,  o ‘sib  borayotgan  ehtiyojlarini  qondirishga 
xizmat qiladigan  iste’mol  mollari  va xizmat ko‘rsatish kengayadi.  Mah- 
sulotlar qimmati individuallashib boradi.  Bozoming tor segmentlari xari- 
dorlaming aniq guruhlari talabiga yo‘naltirilgan bo‘ladi;
-   milliy  daromadni  har bir  band  ishchiga (aholi jon  boshiga)  ishlab 
chiqarishga tortilgan  moddiy  resurslar  va  asosiy jam g‘armalar birligida 
jadallashuvi  o ‘sish  darajasiga texnikani  miniaturlashishi,  chiqimsiz tex- 
nologiyalardan foydalanish yordam beradi;
-   ishlab  chiqarish  va  mahsulotlaming  ekologik  sifati  yaxshilanadi. 
Ishlab  chiqarishga tabiiy  resurslaming jalb  qilinishi  va  ulami  ishlatish- 
ning kompleksligi,  atrof-muhitning  ifloslanishini  ko‘p  marta kamayishi, 
ekologik toza mahsulotlar va transport vositalariga talab kuchayadi;
-   inflyatsiyaning  o ‘ta  kamayishi,  yangi  mahsulotlaming  mutlaq  ar- 
zonlashuvi  ishlab  chiqarish va  iste’molda progressiv tuzilmalaming  sil- 
jishlarini rag‘batlantiradi;
-   qo‘llaniladigan  texnika  ergonomikligining  o‘sishi  mehnat  sha- 
roitining  yaxshilanishi  va  xavfsizligining  kamayishi,  uning  ijodiyligini 
kuchayishiga olib keladi;
-  rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlaming texnologik daraja-
2 6 5


R. RAJABOV
lari yaqinlashadi.
Texnologik to ‘ntarishning hayotbaxsh oqibatlari birdaniga ko‘rinmay- 
di,  ju d a  katta  kuch  va  mehnatni  talab  qiladi,  ulkan  industrial  mashinani 
у angilashga katta xarajatlar talab qiladi va turli m am lakatlarda har xil vaqt- 
da am alga oshadi.  0 ‘tish  davrining  boshlarida ziddiyatli  an ’analar yetak- 
chi  bo‘ladi.  Lekin jam iyatning texnologik bazasi transform atsiyasi  qat’iy, 
uning siklik dinam ikani  navbatdagi  o ‘ram iga o ‘tishi  qonuniyatli.  Jamiyat 
bu  qonuniyatdan  qanchalik  darajada  foydalanib  bo‘ladi  va  o ‘zgarishlami 
to ‘g ‘ri oqim ga y o ‘naltirib, yaxshi natijalar olishi bu m uam m o albatta.
Tayanch  ib o ralar: 
F.Baade,  dem ografik  vaziyat,  aholi  yosh tarkibi, 
dem ografik  muam molar,  yalpi  ichki  daromad,  rivojlanayotgan  m am la­
katlar,  oila  m uam m olari,  o ‘tish  davri  belgilari,  klonlashtirish,  axborot 
inqilobi,  texnologik to ‘ntarish.
T akror lash  uchun savollar:

Download 7,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   110   111   112   113   114   115   116   117   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish