Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

4. 
Dunyoning oxirati yoki  komillik? 
B ulardan qaysi  birini tanlash 
bizning  ixtiyorim izda.  Uchinchi  m ing  yillikning  boshlanishi  bilan  biz­
ning  butun  faoliyatim iz  oxir-oqibatda bizning tanlovim izni  aniqlashtira- 
di.  (Также 264-265  стр).
N esbitt  va  Eburdin  bashoratlari  XX  asm ing  90-yillari  boshida  chop 
etildi.  Tabiiyki,  kelajakning  m um kin  b o ig a n   m uqobilliklari  anchagina 
qisqa va bashoratlari  realroq.  K itobda detallashtirilib  asoslangan ko‘pgi- 
na  an ’analar  postindustrial  sivilizatsiya  arafasida  o ‘zgarishlar  chizgisini 
k o ‘rsatadi. M ualliflar o‘ta umidli ruhda XX asrni so‘nggi o ‘n yilligi man- 
zarasini tasvirladilar.  Ular yangi sivilizatsiyaga o ‘tish davri qiyinchilikla- 
ri, ziddiyatlariga yetarlicha baho bermadilar.
XX 
asr  90-yillarining  birinchi  to ‘rt  yili  iqtisodiy  yuksalish  o ‘m iga 
rivojlangan dunyoning yetakchi  davlatlari. AQSH va Yaponiyani  qamrab 
olgan dunyo iqtisodiy tushkunligi bilan o ‘tdi.  Siyosiy-iqtisodiy  va ijtimo­
iy  tushkunlik  postsotsialistik  m am lakatlarda  yanada  chuqurroq  va  uzoq 
kechdi.  90-yillar  sobiq  SSSR  ning  m ustaqillikka  erishgan  m am lakatlari 
uchun  eski  tuzum   asoratlaridan  qutulish  va  yangi jam iyatning  huquqiy 
asoslarini  yaratish  davri  yoki  azobli  o‘tish  davri  bo'ldi.  Bu  o ‘tish  davri 
hali  b a’zi  m am lakatlarda qachon tugashi nom a’lum.  2008-yilda dunyoda 
moliyaviy  inqiroz  yuz  berdi.  Bu  inqiroz  dunyoning  iqtisodiy  qurilmasi 
m o ‘rtligini yana bir bor k o ‘rsatdi.
90-yillar boshlarida sobiq SSSR  va Sharqiy  Yevropa m am lakatlarida 
erkin  bozor  m unosabatlari  unsurlari  paydo  bo'ldi.  B ashoratda  aytilga- 
nidek,  nafaqat  Vengriya,  balki  boshqa  sotsialistik  davlatlar  ham   basho­
ratda  ko‘rsatilgan  doiradan  chiqdi.  Bu  m am lakatlarda  «bozor  sotsializ- 
mi»  emas,  kapitalizm   aralash  bozor  x o ‘jaligi  bilan  (GFR  va  Shvetsiya 
kabi), balki eng agressiv kapitalizm  yovvoyi bozor m unosabatlari, davlat 
mulki,  um um xalq  m ulkini  o ‘g ‘irlash  bilan  shafqatsiz  dastlabki  kapital 
jam g ‘arish paydo  bo‘ldi.
2 3 4

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Tarixiy jarayonning  hozirgi  bosqichi  va  uni  istiqbollari  I.M .D yako- 
novning «Tarix yoMIari»  asarida o ‘ziga xos  baholangan.  U  insoniyat ta- 
rixini  hisob  bo ‘yicha sakkizinchi  postkapitalizm   fazasini  vodorod bom - 
balari  (1952-1953-yillar)ni  sinab  k o ‘rish  vaqtidan  hisobni  olib  boradi. 
Bu  davrda  shaxsda  diniy  va  falsafiy  m afkura  y o ‘q  boMsada,  u  o ‘zini 
yaxshi  his  qiladi.  U lkan  vayron  keltirish  kuchiga ega boMgan yadro  qu- 
roli  va  boshqa  qurollar  paydo  boMadi.  Turmush  axborotlarining  elek- 
trlashuvi,  ijtim oiy  tuzilm ada  siljishlar,  aholi  o ‘sishining  jadallashuvi, 
m ustam lakalarga  m ustaqillik  berish  kuchayadi  deb  bashorat  qildi  olim 
(Также 266  стр).
Sakkizinchi  faza orqasidan tarixiy jarayonning to ‘qqizinchi fazasi  ki- 
radi.  Uning  mazm uni  va  xronologik  doirasini  hozircha  aniqlash  qiyin. 
Bu fazada asosiy x a v f yer shari  aholisining tez o ‘sishi va XXI  asr oxirida 
uning  soni  15  mlrd  kishiga yetishi  mumkin.  Bu  atrof-m uhitga  favqulod- 
da  ogMrlikni  tushishiga  olib  keladi.  Ikkita  Senariy  yuz  berishi  mumkin 
deb  taxm in  qilinadi:  birinchi  Senariy  bo‘yicha  yer  tarixining  bo‘r  davri 
so‘nggida  dinozavrlar  oMib  ketgani  kabi  insoniyat  XXII  asrdan  kechik- 
may  oMib  ketadi.  U  bilan  birga,  bizga  maMum  biosferaning  katta  qismi 
halok boMadi.
Ikkinchi  optimistik  Senariy  bo‘yicha  tarixiy jarayonning  sakkizinchi 
fazasiga  yetgan  m am lakatlarda  bugun  kuzatilayotgan  aholi  o ‘sishining 
pasayishi  keskin  kuchayadi.  Insoniyat m avjudligiga  oltinchi  fazadan  hali 
ko‘tarila  olm ayotgan  «uchinchi  dunyo»  mamlakatlari  x avf  tug‘diradi. 
K o‘rinishidan  ulami  sakkizinchiga  tezroq  k o ‘tarish  lozim»  (Также  267 
стр). 2016-yilyanvarida yer aholisining soni 7 mlrd 364 mln kishiga yetdi.
Taklif qilingan  kelajak  Senariylarini  m ensim aslik m um kin  emas,  le­
kin  ular aniqlashtirishlarga muhtoj.  Ikki  davrni  ajratib turadigan  oraliqni
XXI  asmi  50-yillari  boshlarida  emas,  balki  ikki  o ‘n  yillikdan  keyinroq 
k o ‘ramiz.  Bu yillardan,  qachonki,  iqtisodiy  va  ijtim oiy-siyosiy  tushkun- 
liklar boshlanib ketdi.
Bundan  so ‘ng  esa jahon  sotsialistik  tizimi,  o ‘zaro  iqtisodiy  yordam 
kengashi  (  OMYOK  ) va  SSSR,  Varshava shartnom asi  parchalanib  ketdi. 
B ipolyar dunyo tugadi.  Om m aviy qirgMn  qurollarini  cheklash  boshlandi, 
lekin  bu  uzoq  davom  etmadi.  Keskin  milliy  nizolar,  lokal  urushlar bosh­
landi.
I.M .Dyakonov,  keladigan  har  bir  faza,  beshinchisidan  boshlab  ol- 
dingisiga  qaraganda,  uch  m arta  qisqaradi  deb  k o ‘rsatdi.  Agar bu  an ’ana
2 3 5

---

R. RAJABOV
davom   etadigan  b o is a ,  sakkizinchi  (postkapitalistik)  faza  bor-yog‘i  30 
yil  davom  etadi.  Keyingi  to ‘qqizinchi  faza o ‘n yilga teng  bo‘ladi.  Bu  al- 
batta haqiqat emas.  O lim lar jahon sivilizatsiyasining boshqa davom iyligi 
(industrial  sivilizatsiya o ‘tish  davri  q o ‘shilgan  holda  2,4  yuz yillik,  pos- 
tindustrial-1,6)  va  tarixiy  progressning jadallashuv  an ’anasi  koeffitsen- 
ti  ikki  m arta  kam ligidan  kelib  chiqadilar  (7-jadvalga  qarang).  Lekin  bu 
koeffitsent,  ayniqsa,  sivilizatsiyalam ing yangi  tarixiy  supersiklga o ‘tishi 
uchun kam ayishi  mumkin.
Istiqbold ayer aholisi  sonining o ‘sishini kutish m um kin emas. XX as­
m ing  80-yillari  so ‘nggi  yillarida aholi  eng zich joylashgan qator m am la­
katlarda aholi tabiiy o ‘sishining sur’atini  qisqarish an’anasi yaqqol k o ‘ri- 
nadi.  M isol  uchun,  X itoyda  aholi  1970-yilda-25,8  kishidan  1994-yilda
11,3  kishigacha  (aholini  1000  kishisiga),  Yaponiyada  1970-yilda  11,9 
kishidan  1994-yilda  3,1  kishigacha,  Rossiyada  1960-yilda  15,8  kishidan 
1995-yilda  5,7  kishigacha,  AQSHda  1970-yilda  8,9  kishidan  1994-yilda 
6,8
  kishigacha, M eksikada  1970-yil  32,5  kishidan  1994-yil  27,7 kishiga­
cha, Fransiyada  1970-yilda 6,1  kishidan  1994 yilda 3,1  kishigacha kama- 
yib ketdi.
Bu  an’ana  XXI  asr  boshlarida  ham  saqlanib  qolib,  yana  kuchayadi. 
Bu  o ‘z  navbatida  aholi  va  uning  ehtiyojlarini  o ‘sishi  va  tabiiy  resurs- 
lam ing  cheklangani,  biosferaning  holati  o ‘rtasidagi  qaram a-qarshilikni 
yum shatish  im koniyatini  beradi.  Bunga yana postindustrial  ishlab  chiqa­
rish  texnologik  usuliga  xos  boMgan  resurslam i  tejaydigan  ekologik  toza 
texnologiyalam ing keng tarqalishi  ham yordam   beradi.
Industrial  sivilizatsiyadan  XXI  asr  uchun  m eros  qilib  olingan  yalpi 
qaram a-qarshilikni  insoniyat yenga oladim i? degan savol tugMladi.  1904- 
yil  Rio-de-Janeyro  shahrida  «Xalqaro  ham korlik  barqaror  rivojlanish 
konsepsiyasi»  nomli  xalqaro  konferensiyaga to ‘plandi.  Jam iyat va atrof- 
muhit  o ‘rtasida  iste’mol  va  resurslam ing  o ‘sishi  muvozanatini  ta ’min- 
lash,  bir  tarixiy  sikldan  boshqasiga  o'tish da  yo'qotishlam i  kam aytirish 
ushbu  konferensiyaning  asosiy  m uhokam a  m avzusi  edi.  Bu  konsepsiya 
asosida  akadem ik  V.I.Vernadskiyning  biosfera  va  noosferani  ilmiy  ta- 
fakkur va  inson  faoliyati  ta ’siri  ostida aqlan  o ‘zgartirish,  qachonki  ilmiy 
tafakkur  geologik  kuchga  aylanadi  degan  nazariyasi  yotar  edi.  Bu  kela- 
jakdagi  emas,  aksincha,  bugungi  jarayon  bir  necha  m ing  yil  davom ida 
bormoqda.  Akadem ik  Vemadskiy  shunday  ta ’kidlagan  edi:  «So‘nggi 
m ing  yillikda  bir  ko‘rinishdagi  tirik  m avjudot-sivilizatsiyalashgan  in-
2 3 6

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
soniyatning  biosfera  o ‘zgarishiga ta ’siri  intensiv  o ‘sib  borm oqda.  Ilmiy 
tafakkur va inson m ehnati ta ’siri ostida biosfera yangi  holat — noosferaga 
o ‘tmoqda. Aytish m um kinki, 5-7 m ing yil davom ida jadal sur’atlarda o ‘sa 
borib,  noosferani  uzluksiz yaratish va m ustahkam  orqaga  qaytishsiz  da- 
vom iylikda kam ayish,  to ‘xtashlar bilan  insoniyatning  madaniy  bioxim ik 
energiyasining o ‘sishi bormoqda».  Bu jarayon nafaqat ijobiy, balki salbiy 
natijalarini  berdi.
Ayniqsa,  bu  industrial  jam iyatning  so ‘nish  fazasida  yaqqol  k o ‘rin- 
di:  a ’lo  mineral,  o ‘rmon  va  yer  resurslarining  tugashi,  daryo,  dengizlar, 
okeanlar  havo  muhitining  yirik  hajm da  ifloslanishi,  Chem obil  avariyasi 
kabi  yirik  texnogen  avariyalar,  yerda  barcha tirik  m avjudotlam i  y o ‘q  qi- 
lishga qodir  qurolning yaratilishi,  bu ham  noosfera,  lekin yom on tartibga 
solinmagan va o ‘ta xavfli  variantdir,  lekin  insoniyat boshqa noosferaning 
pozitiv  variantini  am alga oshirishga qodir.  «Tarixiy jarayon  bizning  ko ‘z 
oldimizda o ‘zgarmoqda.  Insoniyat tarixida birinchi  bor xalq  om m asining 
m anfaatlari  barcha  va  har  bir  kishi  shaxsining  erkin  tafakkuri  insoniyat­
ning hayotini  belgilaydi,  uni  haqiqat to ‘g‘risidagi  tushunchalarini  o ‘lcha- 
mi  b o ia d i.  Yaxlit  olingan  insoniyat qudratli  biologik  kuchga aylanadi  va 
uning oldida uni tafakkuri va mehnati bilan erkin fikrlaydigan insoniyat, bir 
butunlik sifatida uning manfaatlari uchun biosferani qayta qurish to ‘g ‘risi- 
dagi m asala turadi.  Bu biosferaning yangi holati, unga biz sezmagan holda 
yaqinlasham iz va bu «noosfera»  degan edi buyuk olim V.I.Vemadskiy.
V.I. Vemadskiy noosfera to ‘g ‘risidagi qarashlarini  1944-yilda II jahon 
urushi  qizg‘in  ketayotgan  bir  paytda  atom  bom basini  qo‘llash  arafasida 
yozdi.  Hozirgi kunda ham  olim ning  ilmiy  bashoratining qim m ati yanada 
oshdi.  Insoniyat,  yem i  halokat  yoqasiga  yaqinlashtirayotgan  insonning 
tabiatga nisbatan buzg‘unchilik faoliyati, ekologik xavf, vayronkor qurol- 
lam ing ko ‘payib borishi,  qashshoq va boy hududlar o'rtasidagi  ziddiyat- 
lar, dunyo barqaror taraqqiyotining asosiy om illaridan to ‘la foydalanishni 
talab qiladi.
a) Dunyo bo‘yicha aholining ehtiyojlarini qondirishda barcha hudud­
lar bo‘yicha adolatli bir tekisda qondirish y o ‘llarini izlab topish va xalqa- 
ro ham korlikning bu sohadagi  samarali y o ‘llarini q o ‘llash;
b)  R ivojlanayotgan  m am lakatlar  aholisining  oziq-ovqatga  b o ‘lgan 
ehtiyojini  qondirishning uzoq muddatli, real,  samarali  y o ‘llarini  izlash;
v)  H am m a jo y d a  asta-sekin  kam   chiqitli  va  chiqitsiz,  ekologik  toza 
texnologiyalarni  o ‘zlashtirish,  ana  shu  asosda  tabiiy  xom ashyodan  foy-
2 3 7

---

R. RAJABOV
dalanishni tubdan qisqartirish, tabiiy resurslardan vahshiylarcha foydala- 
nish,  atrof-m uhitni ifloslantirishdan voz kechish;
g) Rivojlangan m am lakatlam i  rivojlanayotgan  m am lakatlar xomash- 
yo resurslarini talon-taroj  qilishga chek q o ‘yish;
d)  M ilitarizm ni  jilovlash,  ichki  va  tashqi  ziddiyatlarni  hal  qilishda 
kuch  ishlatishdan  voz  kechish,  eng  xavfli  qurollar  turlarini  bosqichm a- 
bosqich y o ‘q qilish va qolgani  ustidan qattiq xalqaro nazorat o ‘rnatish;
c) 
X alqaro  ham korlik  faoliyatini  rivojlangan  va  rivojlanayotgan 
m am lakatlar  o ‘rtasidagi  xavfli  farqni  bartaraf,  yalpi  ekologik  siyosat  va 
dasturlam i tizim li am alga oshirishni ishlab chiqish va ta ’minlash;
e)  Dunyo  aholisining  barchasini  hozirgi  yetakchi  an’analarining  is- 
tiqboli  y o ‘qligi  v a  o ‘ta  xavfli  ekanligini  anglab  yetish,  yangi  ilmiy  va 
siyosiy  paradigm alam i  ishlab  chiqish  va  ular aholini  faol  qatlamlari,  si- 
yosiy  partiyalar va ijtimoiy  harakatlar barcha m amlakatlar,  barcha jahon 
ham jam iyatining m aqsadli y o ‘naltirilgan harakatlari asosi bo‘lishi  lozim.
Yuqorida sanab o‘tilgan om illarni  qanchalik tez va to ‘la anglab yetil- 
sa va harakatga keltirilsa,  insoniyatning kelajagi,  uning yashashi  shunga 
bog‘liq bo'ladi.
Jam iyat  piradim asining  har  bir qavati,  bu  qavatning  har  bir  (xonasi) 
unsuri  har bir m am lakat yoki  m am lakatlar guruhiga xos  o ‘zinig  zichligi 
ilonning  qandaydir  chirm ashm asi  m avjud:  o ‘ralib  va  chirm ashib,  ular 
ilonlar  dramasini  tashkil  qilib,  insoniyatning  buguni  va  kelajagi,  tarixiy 
sikllar  trayektoriyasini  shakllantiradi.  Jam iyat  dinam ikasining  misli 
ko‘rinm agan  m urakkabligi  va  k o ‘p  o ‘lchamli  ekanligi  nim a  uchun  ho- 
zirgacha  biror-bir  asoslangan  uzoq  m uddatli  global  bashoratlar yo‘qligi, 
shunday  bashoratning yetarlicha ishlangan nazaryasi y o ‘qligini tushunti- 
radi.
Inson  tafakkuri,  hatto,  eng  yaxshi  zakovatli  daholam ing  to ‘plami 
ham  tarixiy jarayonning  tubiga  yeta  olmaydi,  hech  b o ‘lm aganda  yaqin- 
roq-50-100  yillarda  borishini  tasavvur  qilish  holatiga  ega  emas.  Tarix 
doimo  om adsiz  bashoratchilar  ustidan  kulib  keladi.  Shunga  qaramas- 
dan,  odam lar  yana  va  yana  m uvaffaqiyatsizliklarga  k o ‘nmay,  hal  qilib 
bo‘lm aydigan m uam m oni yechishgachogM anadilar. Chunki kelajakni ol- 
dindan  ko‘rm asdan turib,  hozirgi  kunning m ohiyatini tushunish  m um kin 
emas.  0 ‘z  oilasi,  korxonasi,  o ‘z  m am lakati,  dunyo  uchun yurish-turish- 
ning to ‘g ‘ri y o ‘nalishini tanlash  lozim.
238

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Yuqorida  bayon  qilingan  nazariy yondashuvlardan  siklik-genetik  di- 
nam ika qonuniyatlari  va an’analardan  kelib chiqqan  holda,  bu muam m o- 
ga  nazar  tashlaym iz.  Yuqorida  (6-jadvalga  qarang)  sivilizatsiyalam ing 
taxm inan  to ‘rt yuz yil  oldin  kelajakdagi  alm ashuvini  oldindan  k o ‘rishga 
urinib ko‘riladi.  Bu  insoniyat XX  asm ing s o ‘nggi  choragida shart-sharo- 
itlardan  kelib  chiqib,  navbatdagi  (hisob  b o ‘yicha yettinchi)  sivilizatsiya- 
ga o ‘tish  davriga kirdi v a umum iy  boshlang‘ich  tam oyillar asosida  kelib 
chiqadigan navbatdagi tarixiy  supersikl (12 m ing yil  davom ida uchinchi) 
ga qadam qo ‘ydi.  Bu holda postindustrial  sivilizatsiyaga o 'tish  taxm inan 
yarim   asrga  teng  boMadi,  navbatdagi  supersiklga  o ‘tish  esa  asr  atrofida 
bo‘ladi. Albatta, bu  insoniyatning  12 m ing yillik tarixining tarixiy ritmla- 
rini  tahlil  qilishdan keltirib chiqarilgan.
6
-jadvalda kelajak ritm ning faqat ikki  varianti  -  tarixiy progressning 
jadallashuvini  bir xil  boMmagan  su r’atlaridan kelib chiqiladi.  Bu variant- 
lar so ‘nggi chegara bo‘lmay, boshqa muqobil senariylar bo ‘lishi mumkin. 
Yaqin  ikki yuz yil  ichida butun dunyoda ochlik va qashshoqlikni to 'la  tu- 
gatish,  davlatlam i  o‘z xohishlari  bilan  k o ‘ngilli  ravishda o ‘z suverenitet- 
larini  cheklashlari,  eng  asosiysi  to ‘la  qurolsizlanish,  urushlam i  tugatish, 
barcha  uchun  xavfsizlikni  tugatish  mum kinligi  bashorat  qilinadi.  Pos- 
tindustrial  jam iyatga  o ‘tish  jarayoni  hududlar  o ‘rtasida  notekis  boradi. 
Afrikaning  katta  qism i,  O siyoning  ayrim  m am lakatlarida  eski  an'anaviy 
jam iyatning tartib qoidalari  saqlanib qoladi.
K.o‘rinishidan  bu bo ‘lishi mumkin  bo‘lgan  m uqobilliklar yelpig‘ichi- 
dan, hatto, optimistik 2 0 2 0 -2 0 2 5 -y illar postindustrial jam iyatga o ‘tishning 
oxiridagi  chegaralaridan  ham  chiqadi.  Bu  holat faqatgina 2060 -  2080-yil- 
larda yangi  tarixiy  supersiklga o ‘tish  tugallanganda,  kelajak sivilizatsiya 
o ‘z shaxsiy asosida rivojlanib, yetuklik davriga kirganda yuz beradi.
Akademik  N .N .M oiseev  XX  asm ing  70-yillarida  SSSR  va  AQSH 
o ‘rtasida yalpi term oyadro yoki  bakteriologik urushning sodir boMish eh- 
timolini tadqiq  qilgan  edi.