Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

7-jadval
Postindustrial sivilizatsiyalar almashuvining ritmi
•lahun
iv ili/alsiy a la ri
nom i
V a ria n t
B o sq ic h la m in g  x ro n o lo g ik  d o ira la ri: 
villa r  uzoqligi
Sivilizatsiya 
la r uzoqligi 
у ilia r; ja m i
yil-
O 'tis h  d a v ri
S h ak llan ish
Y etuklik
T u sh k u n lik
Birinchi
postindustrial
I*
1973-2020;
48
2021-2060;
40
2061-2100;
40
2101-2130;
30
1973-2130;
158
II*
1973-2025;
53
2026-2070,
45
2071-2115,
45
2116-2155;
40
1973-2055;
183
Ikkinchi
postindustrial
I*
2131-2160;
30
2161-2185,
25
2185-2015,
30
2216-2240,
25
2131-2240;
110
11»
2156-2190;
35
2191-2220;
30
2221-2255;
35
2256-2285;
30
2156-2285;
130
Uchinchi
postindustrial
1*
2241-2260,
20
2261-2280,
20
2281-2300;
20
2301-2315;
15
2241-2315;
75
II*
2286-2310;
25
2311-2335;
25
2336-2360;
25
2361-2380;
20
2286-2380;
25
Uchinchi 
tarixiy supersikl
I*
1973-2060;
88
2061-2160;
100
2161-2240;
80
2341-2315;
25
1973-2315;
343
I!*
1973-2315;
343
2071-2190;
120
2191-2285;
95
2286-2380,
95
1971-2380;
4100
I*-tarixiy jarayonningjadallashuvi  1,5 bo ‘Iganda
 
H*-koeffisienti 1,4 bo'Iganda.
Albatta, bu hisoblar shartli. Juda ko‘p om illar tarixiy progressga ta ’sir 
qilndi.  Qaysiki,  fazalar va sikllar alm ashuvi  m uddatini bir yilgacha aniq- 
likdu  bdgilash mumkin:  kelajak taraqqiyotning turli m anzaralari b o ‘lishi 
mumkin.  Shunga qaramasdan, 7-jadval progressning jadallashuvini beril- 
ЦНП su r’ati yaqin uch-to‘rt yuz yillikda tarixiy progressning ritm i kelajak- 
da  sivilizatsiyalar  alm ashinuvi  m um kin  b o ‘lgan  izchillikda  va  ulam ing 
tu/ilm asi  (m um kin  bo‘lgan  variantlardan  ikkitasi)  to ‘g ‘risida  tushuncha 
beradi.
Shunday  yondashuvda  o ‘tish  davri  doirasi  kengayadi.  Ular  postin- 
dustrial  sivilizatsiyaning  birinchi  ikki  fazasi  (asr  atrofida yoki  taxm inan 
ikki  uzoq  muddatli  sikl)ni  qam rab  oladi.  Tabiiyki,  bu  davm ing tuzilm asi 
yanada m urakkab bo'ladi.  U bir n ech atu rg ‘unlik va ko‘tarilishlar davrlari 
bir  birini  alm ashtiradigan uzoq va o ‘rta muddatli sikllar va tushkunliklar,
2 2 7

---

R. RAJABOV
ulam ing alm ashinuvini o ‘z ichiga oladi.  Bu m anzara hozirgi kunda kuza- 
tilmoqda:  har o ‘n yilda jahon  iqtisodiy tushkunliklari  (1973-1975,  1981- 
1983,  1991-1993, 2008- yillar) va ularg am os  ijtim oiy-siyosiy  yo‘qotish- 
lar va ziddiyatlar takrorlanib turm oqda.
Birinchi  uzoq m uddatli  sikl taxm inan yarim  asr X X  asrning so'ng gi 
choragi  va keyingi  yuz yillikning  birinchi  ikki  o ‘n yilligini  qam rab  ola­
di.  Bu  insoniyat  tarixida  keyingi  ming  yillikdagi  eng  o g ‘ir  davr b o ‘lib, 
um um jahon  tushkunligi,  postindustrial  sivilizatsiyaning  tu g ‘ilishini 
anglatadi.  Yangi  sivilizatsiya  endigina tu g ‘ilib,  hali  insoniyat  taqdiriga 
m a’lum  bir ta ’sir o ‘tkaza olm aydi.  Shu  sababli,  bu  davrda oldindan  ku- 
tilm agan portlashlar v a y o ‘qotishlar bilan tushkunliklar (Sharqiy Yevro­
pada sotsialistik tuzum ning halokati aniq bo ‘lishi, X X  asrning 80-yillari 
so ‘nggida, 2008-yildagi jah o n  m oliyaviy tushkunligi) yuz berdi. Tug‘ila- 
yotgan jam iy at hali  ham   eski  dunyo bilan  b o g ‘langan,  o ‘zida uning aso ­
siy qaram a-qarshiliklarini  olib boradi. Yem irilayotgan eski  sivilizatsiya­
ning  o‘layotgan  unsurlari,  zarralari  bilan  zaharlangan holatda yashaydi. 
0
‘lim ga  m ahkum   ijtim oiy  tizim ning  unsurlari  o ‘zining  m avjudligini 
uzaytirishga harakat qilib, so ‘nggi choralar k o ‘rishga qobiliyatli bo‘ladi. 
O qibatda u  insoniyatni  o ‘zini-o‘zi halok qilishiga olib kelishi mum kin.
Dunyo  m am lakatlari  o ‘rtasidagi  notekis  taraqqiyot  saqlanib  qoladi. 
N otekis taraqqiyot keltirib chiqargan m uam m olam i yechishga urinishlar, 
m am lakatlam ing  ichki  va  tashqi  siyosatdagi  m uam m olar,  tarixda  ilgari 
ko‘rilm agan ijtim oiy-siyosiy  vaziyatlam i vujudga keltiradi.  Ayrim m am ­
lakatlar  ro ‘y  bergan  tushkunliklam i  boshqa  m am lakatlar  hisobidan  hal 
qilishga  urinadilar.  B uning  yaqqol  m isoli,  2008-yilda jahon  m oliyaviy 
inqirozi  Shim oliy  A m erika  va  Yevropadagi  rivojlangan  m am lakatlarda 
m uam m olam i  vujudga keltirdi.  Bu  m uam m olam i  yechish  uchun AQSH 
va  G 'arbiy  Yevropa  arab  dunyosidagi  siyosiy  vaziyatni  keskinlashtirish, 
arab  inqirozlari  (Misr,  Iroq, Yaman,  Liviya,  Suriyada)ni  am alga oshirish- 
ga  kirishdi.  N eft-yoqilg‘i  zahiralariga  boy  bo‘lgan  arab  dunyosining 
G 'arb  banklarida  saqlanayotgan  oltin  valyuta  zahiralari  m oliyaviy  tush- 
kunliklardan chiqish  uchun g ‘arb davlatlari  iqtisodiga enieksiya qilinishi 
mumkin.
Arab  dunyosida  internet  orqali  g‘arb  o ‘ziga  foydali  «inqiloblam i» 
am alga oshirishga kirishdi  va bu yerdagi  siyosiy tizim lam i  o ‘z foydasiga 
o‘zgartirishni  boshladi.  B ir tom ondan A QSH-  Yevropa  Ittifoqi,  Rossiya 
o ‘rtasida  o ‘z ta ’sir  doirasini  kengaytirish  uchun  tizim li  raqobat  kuchay-
228

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ili  va  bu  uzluksiz davom  etadi.  Bu y o ‘nalishda olib  borilayotgan  siyosat 
ayrim  m am lakatlam ing  harbiy  xarajatlarini  keskin  o ‘sishiga  olib  keladi. 
Jumladan,  R ossiya  va AQSH  2020-yilgacha  o ‘z  harbiy  xarajatlarini  as- 
Ironomik  raqam larda oshirishni  rejalashtirdilar.  Bu o ‘z navbatida xalqaro 
vaziyatni  keskinlashtiradi  va urush  xavfini  kuchaytiradi.  Lekin  buni  ha- 
lokatli  ekanligini  insoniyatning  hushyor  tafakkuri  anglab  yetishi  lozim 
boMadi. XXI asr boshlaridan yetakchi davlatlar o ‘rtasida keskin raqobatni 
kuchayishi  oqibatida  yangi  lokal  urush  o ‘choqlari  kelib  chiqadi.  Lokal 
urushlar  boMayotgan  hududlarda  siyosiy-iqtisodiy  tangliklar yuz  beradi. 
Urush  olovi  ostida  qolgan  m am lakatlarda x o ‘jalik   izdan  chiqib,  m illion- 
lab  kishilar  boshpana  va  ish  izlab  Yevropaning  rivojlangan  hududlariga 
ommaviy  k o ‘chishi  boshlanadi.  Bu o ‘z navbatida Yevropa hududida mil- 
latchilik, m illiy-etnik nizolam i  kuchayishiga olib keladi.  M illiy-etnik, di­
niy nizolar kuchayib, xalqaro xavfsizlikka tahdid soladi.
Diniy-ekstrem izm   va  siyosiy  terrorizm   jahon  xavfsizligiga  jiddiy 
xavf tu g ‘diradi.  Hududiy  siyosiy-harbiy  bloklar o ‘rtasida raqobat kucha­
yib,  bu  o ‘z  navbatida  qurollanish  poygasini  kuchaytiradi.  K o ‘p  hollarda 
bu raqobat kichik davlatlarga salbiy ta ’sir qiladi. D avlatlar o ‘rtasidagi  im- 
port-eksport hajmi qisqaradi. Misol uchun:  Rossiyaning Ukraina bo‘yicha 
g ‘arb  dunyosi  bilan  2014  yildan  boshlangan  qarama-qarshi  turishi  nati­
jasida  2014  yilda  R ossiya  140  milliard  dollar  m iqdorida  iqtisodiy  zarar 
ko‘rdi.  Yetakchi  davlatlar  o ‘z  mavqelarini  sobiq  m etropoliyalarda  qayta 
tiklashga  urinadilar.  Yetakchi  davlatlar  o ‘zlariga  bo'ysunishni  istama- 
gan  kichik  davlatlarga nisbatan  bu  davlatlam ing  ichki  ishlariga aralasib, 
ularning iqtisodiy-siyosiy barqaror rivojlanishini  buzish uchun m am lakat 
ichida turli  etnik-diniy  ixtiloflar keltirib chiqaradilar.
XXI 
asm ing  birinchi  choragi  boshlanishida  postindustrial  sivilizat­
siyaning o ‘z  asosida qaror topishi  uchun  keng yoM  ochildi.  Bu o ‘sm irlik 
fazasi,  yangi jam iyatning shakllanishi  va tarqalishi,  qachonki,  u  birinchi 
postindustrial sivilizatsiyaning asosiy belgilari v a afzalliklarini o ‘zida aks 
ettiradi  (  u  boshqa  nom  olishi  ham  mumkin).  Lekin  bu  nomni  qanday 
boMishini  aniqlash  keyingi  avlod  olim larining  ishi.  H ar  holda  bu  uzoq 
muddatli  sikl  sivilizatsiyalam ing  navbatdagi  triadasida  o'tish   davrini 
tugallaydi.  Yangi  sivilizatsiyaning  unsurlari  asta-sekin  qiyinchilik  bilan 
qaror  topayotgani  va  uning  mavjudligi  va  kuchga  kirayotganini  ko'rish 
lozim.
2 2 9

---

R. RAJABOV