Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

IV   B O B .
PO STINDUSTRIAL JAMIYATNING
 
SHAKLLANISHI
 
1-MAVZU:  PO STINDUSTRIAL SIVILIZATSIYANING
 
SH AK LLANISH I
1. Jam iyatningsiklikdinam ikasida hozirgi davr an 'analari va kelajak
 
manzaralari.  2.  Postindustrial sivilizatsiyaga  о ‘tish  davrining  mazmuni
 
va  tarixiy  hajmlari.  3.  Kelajakning  muqobil  manzarasi.  Dunyo XXI asr
 
boshlarida.  4. Dunyoning oxiratiyoki komillik? 5.Postindustrial sivilizat­
siyaning asosiy chizgilari.
1. 
Jamiyatning siklik dinamikasida hozirgi davr an’analari va ke­
lajak  manzaralari. 
Yangi  postindustrial  sivilizatsiyaning  konsepsiyalari 
g ‘arb  olimlari  R.Aron,  D.Bell,  Dj.Gelbreyt,  U.Rostou,  E.Jak,  J.Furastye 
va boshqalar tomonidan  ishlab chiqildi.  Ular oxirgi  ilmiy texnika inqilobi 
postindustrial jam iyatga  transform atsiya  qilishning yetakchi  omili  bo‘la- 
di  deb  k o ‘rsatdilar.  Texnologik jarayonlar  ijtimoiy  m unosabatlam i jiddiy 
m odifikatsiya  qildi,  om maviy  iste’molni  tug‘dirdi  va  ularga  bo‘lgan  eh- 
tiyojlam i  qondirish  vositalarini  yaratdi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  unifikatsiya 
qilingan ishlab chiqarish va iste’moldan vos kechish yuz berdi. Boshqacha 
aytganda  ishlab  chiqarish  va  iste’molni  induviduallashtirish jarayoni ja- 
dallashdi.
Tarix  turli  m aqsadlarda  o ‘rganiladi.  Jum ladan,  tarix  hozim i  tushu- 
nish  va kelajakni  oldindan  k o ‘rish  uchun  ham  o ‘rganiladi.  Tarixiy  prog- 
ressning  o ‘n  ikki  m ing  yillik  (m ezolitdan  boshlab)  halqalari  to ‘g‘risida 
to ‘plangan  bilim larga  asoslanib,  zamonning  dolzarb  m uam m olariga ja- 
vob topish  mumkin.  Insoniyatni  XX  asr oxirida qam rab  olgan,  odatdagi 
turmushni  buzib  tashlagan  b o ‘ronli  o ‘zgarishlam ing  mazmuni  va  uning 
istiqbollari  qanday?  Dunyo  va  m am lakatim izda  m avjud  bo‘lgan  qadri- 
yatlardan  nim alar  o ‘tm ishga  ketadi,  nim alar  tarixiy  m eros  va  qadriyat 
sifatida  kelajak  avlodlarga  uzatiladi  va  m ing  yillar  davom ida  tug‘ilgan 
tub yangiliklardan qaysilari  hayotga  qobil,  kelajakda saqlanib,  haqiqatda 
qoladi va yangi  sivilizatsiyani  skeletini tashkil  qiladi?
222

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
XX 
asrning  80-90-yillar  boshida  m avjud  boMgan  ikki  siyosiy,  ijti- 
m oiy-iqtisodiy  tuzum :  sotsializm   va  kapitalizm ga  boMingan  dunyo  tub 
o ‘zgarishlar  pallasiga  kirdi.  X alqaro  m iqyosda  katta  obro‘-e ’tiborga  ega 
bo‘lgan  kapitalizm ga qarshi turgan,  m illiarddan  ko ‘p dunyo aholisini  o ‘z 
ta’siri  ostida saqlab turgan  kom m unistik m afkura v a unga asoslangan  si­
yosiy tuzum  halokatga uchradi  (Xitoy,  Shim oliy K oreya va K uba bundan 
mustasno).  Bu o ‘z navbatida insoniyat tarixiy taraqqiyotida yangi  davrni 
boshlab  berdi.  Postsotsialistik  m am lakatlarda yangi jam iyatlar shakllana 
boshladi. Bu jam iyatlar G ‘arbning an’anaviy bozor iqtisodiga asoslangan 
siyosiy  va  iqtisodiy  tuzilm asining  etalon  sifatida  olib,  bozor  iqtisodiyo- 
tiga asoslangan jam iyatni  qurishni  boshladilar.  Shuningdek,  xalqaro m u­
nosabatlarda ikki  qutbli  dunyodan ko ‘p qutbli  dunyoga o ‘tish jadal  bosh- 
landi.  Boshda jam iyatning  siklik  dinam ikasi  an ’analari,  ularning  kelajak 
taraqqiyotida  yuz  berishi  mum kin  bo‘lgan  m anzaralariga  um um iy  baho 
beramiz.  Keyin  esa  bu  an ’analar  va  m anzaralar jam iyat  piram idasining 
har bir qavatida qanday aks etishini  ko‘ramiz.
Hozirgi  davrni  baholashda  tarixiy  yondashuvning  afzalligi  shundaki 
(tarix yuz  bergandan  keyingina,  m a’lum  bir vaqt  o ‘tgan  keyin,  uni  faqat 
o ‘rganish  m umkin,  lekin  bo‘lib  o ‘tgan  tarixiy  voqea-hodisalam i  o ‘zgar- 
tirib  boMmaydi),  sodir  boMayotgan  voqealarni  uzoq  boMmagan  va  uzoq 
o ‘tm ishdagi  o ‘xshashliklam i  topish  va  tarixiy  vaqt  shkalasi  b o ‘yicha 
yuz  berayotgan  o ‘zgarishlarning  miqyosini  baholash  mumkin.  Albatta, 
o ‘xshashlik m utloq  dalil  boMa olmaydi.  Har bir tarixiy  lahza o ‘ziga xos- 
individual  va takrorlanm as  boMganidek,  har bir tarixiy  voqea  o ‘ziga xos 
va  qaytarilm as  boMadi.  XXI  asr  insoniyatning  g o ‘yoki  tartibga  tushgan 
bir m e’yorda rivojlanayotgan hayotiga jadal  va b o ‘ronli tusda kirib keldi. 
Insoniyat  kutm agan,  misli  k o ‘rilm agan  tarixiy  voqealar  bir  asr  yillikda 
sodir boMdi.  Bu voqealar dunyoning  m illiardlab  aholisining hayotida tub 
burilishlam i yuzaga keltirib, hammani hayratga soldi. Dunyo m am lakatla- 
rining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va m a’naviy hayotida ilgari k o ‘riimagan 
yangi jarayonlar boshlandi.  Bu jarayonlar ilgari  ko ‘rilm agan,  am aliyotda 
sinalm agan  edi.  Shu bilan  birga,  XX  asrning  50-yillari  ikkinchi  yarm ida 
boshlangan  ilmiy texnika inqilobi  (ITI)ning rivojlanishining yangi bosqi- 
chi  insoniyat  taraqqiyotiga  o ‘z  ta ’sirini  keng  qamrovli  am alga  oshirdi 
(globalizatsiya,  integratsiya, om maviy madaniyat). A xborot texnologiya­
lari  asri  (XX  asrning  80-yillaridan)  dunyoning  barcha  xalqlari,  davlat-
2 2 3

---

R.  RAJABOV
lari  va jam iyatlari  hayotida tub  o ‘zgarishlarga  olib  keldi.  Yangi  axborot 
texnologiyasi  shiddat bilan  insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyotida ustuvor 
aham iyat kasb etdi.  Inson tafakkuri  bu ta ’sim ing hayotbaxsh va shu bilan 
birga, halokatli  kuchini m ushohada qilish hozirgi  kunda muhim aham iyat 
kasb  etadi. A xborot texnologiyalari jam iyat  hayotining  barcha jabhalari- 
ga  ta ’sir qilib,  kutilm agan  natija v a  oqibatlam i  sodir  boMishiga  bevosita 
ta ’sir  k o ‘rsatm oqda.  D avlat  va jam iyatlar  hayotining  barcha  sohalarida, 
davlatlararo  m unosabatlarda,  m adaniyatlarning  o ‘zaro  m unosabatlarida 
axborot texnologiyalari muntazam   ishtirok etib, keskin siyosiy, iqtisodiy- 
ijtimoiy o'zgarishlarga olib kelm oqda. Ishlab-chiqarish jarayoni, texnika- 
texnologiyalarda axborot texnologiyalarining kuchli  ta’siri  natijasida tub 
burilishlar boshlandi. X alqaro m aydonda axborot texnologiyalaridan turli 
davlatlar o ‘z m anfaat ehtiyojlarini  am alga oshrish vositasi sifatida foyda- 
lanmoqdalar.  A xborot  texnologiyalaridan  unum li  foydalangan  davlat  va 
jam iyatlar  boshqalarga  nisbatan  m a’lum  darajada  o ‘z  kuch-qudratlarini 
m ustahkam lam oqdalar.
Bugungi  kunda jam iyatninig ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy va m a’naviy 
hayotidagi  o ‘zgarishlam ing  koMami  va  s u r’ati  yuqori  darajada.  Ammo 
bu jarayonlam i  ilmiy-am aliy  tahlil  qilish  ju d a  sust  va  qiyinchilik  bilan 
kechmoqda.  A xborot  texnologiyalarining  ta ’siri  dunyo  taraqqiyotiga tez 
va jadal  tuzatishlar kiritishni  zaruriyat qilib q o ‘ym oqda.  Biz hali  ham  bu 
ta ’sim ing  hayotbaxsh  kuch-qudrati,  salohiyati  va  shu  bilan  birga  halo­
katli  ta ’sirini  yetarli  darajada  ko‘ra  olm ayapm iz.  Hozirgi  kunda go‘yoki 
barqaror bo‘lgan, yashashiga hech qanday xavfni sezm agan etnoslaryoki 
ijtim oiy-siyosiy  tuzum   va  tuzilm alarning  hayotiyligi  muammoli  boMib 
qolmoqda.  Jahon taraqqiyotidagi  globallashuv jarayonining tez su r’atlari 
axborot  texnologiyalarining  ta ’siri  ostida  yanada  jadallashdi.  Insoniyat 
tafakkurining o ‘zi  yaratgan  axborot texnologiyalari  kuch-qudratidan  ijo­
biy  m aqsadlarda  foydalana  oladimi,  uning  halokatli  jihatlarini  bartaraf 
qila  oladim i?  Rivojlangan  dunyo  axborot  texnologiyalaridan  o ‘z  iqtiso- 
diy-siyosiy  m aqsadlarida  unumli  foydalanm oqda.  Shu  bilan  birga,  rivoj­
lanayotgan  dunyoga  nisbatan  yuritayotgan  siyosatida  g ‘arazli  m aqsad­
larda ham  foydalanm oqda.  Jum ladan,  XXI  asm ing  birinchi  o‘n  yilligida 
turli  m am lakatlarda yuz bergan  sariq  inqiloblar,  arab  dunyosini  chulg'ab 
olgan perm anent inqiloblar (Misr,  Liviya, Yaman Arab  respublikasi,  Su-
224

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
riya)ning am alga oshirishda AQSH va G ‘arbiy Yevropaning ayrim  mam- 
lakatlari  axborot texnologiyalaridan unumli  foydalandilar.  Bu m am lakat­
larda yuz bergan «inqiloblar» g ‘arb dunyosining bu hududlardagi ta ’sirini 
kuchayishiga ham da siyosiy  beqarorlikka olib keldi.