Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari

SIRTQI TA’LIM SHAKLI TALABALARINING MUSTAQIL ISHLARINI 
TASHKIL ETISHDA AXBOROT-USLUBIY TA’MINOTNING ROLI VA UNI 
TAKOMILLASHTIRISH 
Gafforov Alisher Holmurodovich, Sariyev Rustam Bobomuradovich 
Bux MTI, [e-mail] 
Talabalarning auditoriyadan tashqari mustaqil ishi bugungi kunda ta'lim 
jarayonini takomillashtirishning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, u o‘quv 
jarayonining tarkibiy qismi, o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirish 
va o‘z-o‘zini tarbiyalashga intilishning zarur vositasidir. Davlat ta'lim standartlari 
talabaning ta'lim jarayonining ob'ekti emas, balki sub'ekti bo‘lishi kerakligini 
belgilaydi. U o‘z ta'lim traektoriyasini qurishda erkinlik bilan harakat qilib, natija uchun 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
88 
mas'uliyatning katta qismini o‘z zimmasiga olishi kerak. Sirtqi ta’lim shakli 
talabalarining mustaqil ishlariga ajratilgan vaqt miqdori auditoriya yuklamasiga 
nisbatan juda ko‘p hisoblanib, umumiy soatning 80-90 foizini egallaydi. 
Auditoriyadan tashqari mustaqil faoliyat muammoli, samarali va ijodiy bo‘lishi, 
turli o‘quv vazifalarini bajarishi, kurs ishi va bitiruv ishlarini yozish uchun zarur 
bo‘lgan ko‘nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish uchun mo‘ljallangan. Talabalar 
mustaqil ishlarida jamoaviylik, ijtimoiylik va raqobat komponenti mavjud bo‘lsa, u 
mustaqil ravishda samaraliroq ishlaydi. 
Talabalarning auditoriyadan tashqari mustaqil ishlari samaradorligini oshirish 
uchun uni talabalar faoliyatini tartibga solishning yangi mexanizmlari, ya’ni masofaviy 
ta’lim tizimi orqali tashkil etish mumkin. Tashkil etishning bunday shakli puxta va 
batafsil rejalashtirish va nazorat qilishni, kerakli o‘quv materiallarini oson va qulay 
shaklda taqdim etishni, yuqori samarali teskari aloqani, vaqtni tejagan holda talabalar 
va o‘qituvchi o‘rtasidagi maksimal interaktivlikni ta'minlaydi. 
Masofaviy ta'lim sharoitida talabalarning mustaqil (individual yoki guruh) 
faoliyatini tashkil etish ushbu ta'lim shaklining o‘ziga xos xususiyatlariga mos 
keladigan, har bir talabaning ichki imkoniyatlarini ochishni rag'batlantiradigan eng 
yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishni o‘z ichiga oladi va bir vaqtning 
o‘zida ijtimoiy ahamiyatga ega shaxsiy xususiyatlarni, dizayn va tadqiqot 
kompetensiyalarini shakllantirishga hissa qo‘shadi. 
Bu borada eng muvaffaqiyatli bo‘lganlari talabalarga olingan bilimlarni ijodiy 
qo‘llash imkonini beradigan hamkorlik, tadqiqot, muammoli usullar, jumladan, 
loyihalash va tadqiqot faoliyatida o‘qitishga yo‘l ochib beradi. Tajriba shuni 
ko‘rsatadiki, masofaviy ta'limda mustaqil ishlar kichik guruhlarda - uchdan oltitagacha 
talabalarda bajarilsa, eng samarali bo‘ladi. Talabalarning jamoaviy ishi motivatsiya va 
o‘zaro intellektual faollik omilini oshiradi hamda o‘quvchilarning o‘zaro nazorati 
tufayli bilish faoliyati samaradorligini oshiradi. Auditoriyadan tashqari mustaqil 
ishlarni bajarish talabalardan guruhning boshqa a’zolari bilan faol muloqot qilishni, 
ma’lumot va fikr almashishni talab qiladi. Shu bilan birga, talabalarda samarali 
jamoaviy ishlash, ish hajmini taqsimlash, to‘g'ri muhokama va munozara qilish hamda 
bajarilgan vazifalar uchun mas'uliyatni oshirish ko‘nikmalari shakllanadi. 
Albatta, ularning muvaffaqiyatida o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalari 
muhim o‘rin tutadi. Amalda faqat kichik bir guruh (umumiy o‘quvchilarning 10-15 
foizi) o‘zlarining auditoriyadan tashqari ishlarini mustaqil ravishda tashkil qila oladilar 
va o‘quvchilarning 40 foizga yaqini o‘z bilimlari natijasi uchun javobgarlikni olishga 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
89 
tayyor emaslar. Shu bois o`qituvchi tomonidan mustaqil ish jarayoni va natijalarini 
muntazam nazorat qilib borishning ahamiyati va zaruriyati ortib boradi. 
Pedagogika 
tajribasida 
talabalarning 
mustaqil 
mehnat 
ko‘nikmalarini 
shakllantirishga turlicha yondashuvlar mavjud. Masalan, oliy o‘quv yurtlarida 
talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etishda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv rus 
olimlari A. V. Brushlinskiy, A. V. Petrovskiy asarlarida bayon etilgan. O. E. Lebedev, 
E. N. Truschenko va A. V. Xutorskiy asarlarida talabalarning mustaqil ishini tashkil 
etishda kompetentsiyaga asoslangan yondashuvlar ham mavjud.[1, 4-bet] 
Mustaqil ishlar (tadqiqot, axborot, ijodiy) uchun biz taklif qiladigan vazifalar 
mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga imkon beradi: 
• adabiyotlarni tizimli o‘qish va yozib olish; 
• seminar va amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish; 
• nutq va taqdimotlarni tayyorlash; 
• maqola yozish; 
• bitiruv ishi va kurs ishini yozish; 
• o‘quv qo‘llanmalarida yetarlicha yoritilmagan o‘quv dasturining asosiy 
masalalarini mustaqil o‘rganish; 
• tajriba va kuzatishlar davomida olingan eksperimental ma’lumotlarni qayta 
ishlash va tahlil qilish; 
• o‘quvchi tomonidan o‘quv-ijodiy xarakterdagi vazifalarni bajarishi; 
• ilmiy-tadqiqot loyihalarini amalga oshirish; 
• insho va sharhlar yozish; 
• amaliy va nazariy masalalarni yechish va h.k. 
Talabalar bilan ishlashni tashkil etish tizimi quyidagi vazifalarni bajarishda 
tadqiqot ko‘nikmalarini bosqichma-bosqich shakllantirishdan iborat: 
- informatsion: adabiyot manbalardan olingan ma'lumotlarni tanlash, qayta ishlash 
va taqdim etish; axborotni umumlashtirish; axborotni tizimlashtirish va tasniflash; 
tushunchalar bilan ishlash; strukturaviy ma’lumotlar; turli manbalarda ma'lumotlarni 
qidirish; 
- muammoli: qarama-qarshiliklarni aniqlash va hal qilish; vazifalarni tasniflash va 
tanlash; vazifalarni tuzish va ularni hal qilish; 
- eksperimental: kundalik hayotda va tabiatda kuzatishlar; eksperimental 
muammolarni hal qilish; yangi bilimlarni olish uchun eksperimental tadqiqotlar 
o‘tkazish; bilimlarni amaliyotda qo‘llashni ko‘rsatish uchun eksperiment o‘tkazish.[2, 
3-bet] 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
90 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sirtqi ta’lim shakli talabalarining o‘quv 
jarayoni traektoriyasida bilim olishning katta qismi mustaqil ta’lim olishga qaratilgan. 
Shu sababli oliy o‘quv yurtlarida elektron ta’lim va masofaviy o‘qitish vositalari 
yordamida mustaqil ishlarni samarali va qulay tarzda tashkil etish hozirgi zamonaviy 
ta’lim talablaridan biri hisoblanadi.