Rangli va qora

→
MoO
2
) harorat 450°C dan 650°C oralig'ida, 
ikkinchi bosqichda (MoO
2
→
Mo) 650 
0
C dan 950°C gacha davom etadi. Lekin 
oraliqda molibden oksidini 0,7 - 2% qaytarilmasdan qoladi. Shuning uchun 
qo'shimcha uchinchi bosqichda qaytarilish 1000-1100 
0
C da olib boriladi va to'liq 
molibdenning metall holidagi poroshogi hosil bo'ladi.
Birinchi va ikkinchi qaytarilish jarayoni 9 - 11 ta xromnikeldan yasalgan 
po'lat trubali pechlarda, 1000 – 1100 
0
C esa xromnikel po'lat trubalari nixromli 
elektr qizdirgichlar bilan qoplangan pechlarda olib boriladi. 
 
8.4.TITAN XOSSALARI, ISHLATILISHI VA OLINISHI 
8.4.1. Titan xossalari 
Titan (Titanum) Ti, A=47,90. 
Titan tabiatda juda ko'p uchraydi, u yer 
po'stlog'ining 0,61 foizini tashkil etadi. Uining eng muhim minerallari ilmenit — 
FeTiO
3
va rutil — TiO
2
dir. Titan hayvon va o'simliklar organizmi uchun muhim 
mikroelementdir. Titan 1791- yilda topilgan. Uning 5 ta barqaror izotopi bor, 
sun'iy yol bilan bir qator radioaktiv izotoplari olingan. 
Titan titanomagnetitlar deb ataladigan minerallar tarkibiga kiradi. 
Titan TiO
2
dan Mg bilan, TiCl
4
dan Na bilan qaytarish orqali va elektroliz 
usuli bilan olinadi. 
Titan kul rang tusli, yaxshi yassilanuvchi metall bo'lib, uning solishtirma 
og'irligi 4,5 ga teng; T
e
= 
1660
0
C. Kukun holidagi titan to'q kul rang bo'ladi hamda 
vodorod, kislorod va azot kabi gazlarni yaxshi adsorbsiyalaydi. Titan odatdagi 
darajada havoda barqaror, lekin qizdirilganda havoning kislorodi bilan ham, azoti 
bilan ham birikadi. 
Titan odatdagi haroratda suvga chidaydi, qizdirilganda esa suvdan vodorodni 
siqib chiqaradi. Yuqori haroratda galogenlar, oltingugurt, uglerod, kremniy va 
fosfor bilan oson birikadi. 

---

192 
Titan suyultirilgan HCl da, isitilganda erib, TiCl
3
hosil qiladi, konsentrlangan 
HNO
3
da oksidlanib, titanat kislota hosil qiladi. Titan HF da, ayniqsa, zar suvida va 
HF + HNO
3
da yaxshi eriydi. 
2 va 3 valentli titan birikmalari nihoyatda beqaror va kuchli qaytaruvchidir, 
ya'ni tez oksidlanib, 4 valentli holga o'tadi. 
Titan kislorod oqimida qizdirilsa, titan (IV)-oksid TiO
2
hosil bo'ladi. TiO
2
oq 
tusli modda bo'lib, qizdirilganda sarg'ayadi; suvda va suyultirilgan kislotalarda 
erimaydi, konsentrlangan H
2
SO
4
da eriydi. TiO
2
nihoyatda o'tga chidamlidir. U 
1825
0
C da suyuqlanadi. 
TiO
2
amfoter bo'lib, uning kislotalik va asoslik xossalari g'oyat kuchsiz, 
ammo asoslik xossalari kislotalik xossalaridan sal ortiqroq. 
TiO
2
ga ishqorlar yoki ishqoriy metall karbonatlari qo'shib qizdirilganda, 
titanat kislota tuzlari — titanatlar hosil bo'ladi. Ular Me
2
TiO
3
va Me
4
TiO
4
kabi 
bo'lishi mumkin. Bu tuzlarning ko'pchiligi suvda erimaydi, eriydiganlari esa kuchli 
tarzda gidrolizlanadi. To'rt valentli titan tuzlari ularga qaraganda barqarordir, lekin 
shunday bo'lsa-da, ular ham birmuncha gidrolizlanadi va TiO
2+
— titanil ion-larini 
hosil qiladi. Masalan, titanil sulfat — TiOSO
4
, titanil xlorid — TiOCl
2
va hokazo. 
Titan temirga qaraganda ancha pishiq, yengil hamda korroziyaga chidamli 
bo'lganligi uchun keyingi vaqtlarda metallurgiya sanoatida uning ahamiyati ortib 
bormoqda. 
Tovushdan tez samolyotlar, kemalar, raketalar uchun titan qotishmalari 
ishlatiladi. Uning ko'pgina boshqa qotishmalari, masalan, ferrotitan mustahkam 
qotishma bo'lib, po'latlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Titan po'latning 
mustahkamlik va korroziyaga chidamlilik kabi mexanik xossalarini oshirib, sifatini 
yaxshilaydi. Po'latga titan qo'shishning yana bir ahamiyati bor. Po'lat quyilganda, 
undagi kislorod va azotni titan oson biriktirib oladi, shuning uchun po'lat zich va 
mustahkam bo'lib qotadi. TiO
2
titan va uning birikmalari olinadigan asosiy 
moddadir. TiO
2
moyli oq bo'yoqlar, qiyin suyuqlanuvchi va issiqqa chidamli 
shishalar, ko'zguga surtiladigan sir bo'yoqlar tayyorlash uchun ishlatiladi. TiCl — 
suyuq modda, undan titan ajratib olinadi. TiOSO
4
- titanil sulfat, bu modda 
kristallardan iborat bo'lib, titan va uning turli birikmalarini olishda ishlatiladi. 
TiN nihoyatda qattiq va qiyin eruvchi (t
e
=2930°C) bo'lgani uchun 
qimmatbaho toshlarni tarashlash uchun olmos o'rnida ishlatiladi. 
TiC ham qattiq va qiyin eruvchi (t
c
= 3140°C) bo'lganligidan, qayroqtosh 
sifatida va shishalarni kesishda; yaxshi elektr o'tkazuvchi bo'lgani uchun yoy 
lampalar ko'mirini tayyorlashda ishlatiladi. 
Titan azot kislotasining har qanday boyitmasiyasida — sovuq va qizdirilganda 
barqaror bo'lib, kislota yuzasida yupqa qatlam hosil bo'lishida ko'rinadi. Sulfat 
kislotasining 5% li eritmasida ham barqaror bo'lib, boyitmasiya oshishi bilan 
korroziya tezligi oshib, 40% li da maksirnal va 60% da minimal qiymatga ega 
bo'ladi, 80% da esa yana oshadi va yana kamayadi. HCl 5 - 10% Ii eritmalarida 
barqaror bo'lib, boyitmasiya oshishi bilan uning korroziyasi oshib boradi. Lekin bu 
jarayon ozgina oksidlovchi qo'shish bilan (HNO
3
, KMnO
4
, K
2
CrCO
4
), (mis, temir, 
tuzlar) korroziya kamaytiriladi. Titanning bir qancha oksidlari bo'lib, ular tabiatda 
3 xil minerallar: rutil, anagaza va brukita holida, allotropik ko'-rinishda uchraydi. 

---

193 
Rutil eng asosiy barqaror oksid bo'lib, u suvda va suyultirilgan kislotalarda 
erimaydi.