Раҳмонов Улуғбек Каримович

Мусиқа назарияси ва ўргатиш услублари
Режа:
1. Мусиқа машғулотида болаларнинг психологик хусусиятлари 
хақида.
2. Мусиқа назариясининг машғулотда тутган ўрни.
Мактабгача таълим муассасаларида болаларнинг мусиқага ва 
мусиқа фаолиятига муносабатларини ўстириш учун уларнинг 
истеъдодларини хисобга олган ҳолда ижодий фаолиятга жалб қилиш 
зарур.
Мусиқа тарбиячиси ўз машғулотида болаларга мусиқа 
санъатини ўргатар экан, уларнинг маълум билим ва малакаларни 
эгаллашларига ёрдам беради. Ҳар бир болада ижодий мусиқавий 
тасаввурларни, уни идрок қилишни, ифодалашни, қўшиқ, ўйин, 
рақсда ўзида йўқ туйғуларни ўстириш иштиёқини намоён қилишга
эришиши керак.
Мусиқа тарбиячиси болаларга мусиқа жараёнида мусиқа 
назариясидан маълум билим ва кўникма эгаллашларида ёрдам 
беради. Ҳар бир болада мусиқа назариясидан ижодий тасаввурларни, 
яъни мусиқавий идрок қилишни билиш, улардаги мусиқавий ифода 
воситаларини ифодалаш, қўшиқ, ўйин, рақсда қизиқишини ҳамда 
иштиёқини ўстириш керак.
Бу эса мусиқа услубининг талабларидан биридир. Мусиқанинг 
назарияси ва унинг ўргатиш услубиёти мусиқа фаолиятининг барча 
турлари ўртасида кам бўладиган талабдир.
Мактабгача таълим муассасаларининг катта гурухладаги 
машғулотларида мусиқа тинглаш, қўшиқ айтиш, мусиқа остида 
юриш, ритмика, мусиқа асбобларида чалиш, гўё бўлимларга 
ажратилади. Масалан, қўшиқларда овоз диапазонини мунтазам 
кенгайтириш услуби билан ўстирилиши мумкин.
Мусиқа тарбиячиси болаларга машқни турли оҳангларда 
модуляция қилиб куйлашни тавсия қилади. Ритмикада эса бу услуб 
қўлланилмайди. Шундай қилиб, фаолиятнинг хар бир тури ўзига хос 
услубиётга эга бўлган ҳолда йўналиш хисобланади. 
Бироқ уларнинг бирлаштирувчи хусусиятларини хам таъкидлаб 
ўтмоқ лозим. Мусиқа назарияси ва уни ўргатиш услубиёти болалар 
томонидан исталган мусиқа фаолиятида идрок этишда қўшиқ ёки 
рақс харакатларини ўзлаштиришда оддий назарий билимларни 
эгаллашда ёки ижодий намоён бўлишларида зарур бўлган харакатни 
умумлашган усулларини ўргатувчи йўналишдир.

---

141 
Болаларни мусиқа асарларини тинглаганда ёки ижро этганда 
мусиқа асарлари мазмунини, жанрини, такрор баён қилиш усулларига 
кўра, хилма-хиллиги ва улар ўртасида алоҳида ўхшашлик ва фарқлар 
мавжудлигини сезадилар: 
- Улар ижро этаётган ва тинглаётган мусиқа асарларининг қандай 
жанрдалигини, темпи, лирик вазни, тантанавор, марш, ҳазил-
мутойиба асосида ёзилганлигини аниқлайдилар; 
- мусиқа асарининг тузилишидаги айрим иборалар, муқаддима, 
хотима, 
ифодали воситаларга – юқори ладда эшитишга регистр, динамик 
темпли, метр, ритм, тембрга, эътибор бериш лозим.
Мусиқа ижрочилиги мусиқа саводи қатнашчиларидаги мусиқани 
илғай олиш уқуви билан мустаҳкам боғлиқдир. Бу эҳтиёж болаларда 
мусиқа назарияси ва солфеджиода машғулотлар ўтказишни тақозо 
этади. Бироқ бунга кўпинча эътибор қилинмайди. Нота асосида 
куйлай олмаслик натижасида машғулотда ўргатиш жараёнида 
қийинчилик келиб чиқади. Машғулотда дастлаб мусиқа саводи ва 
солфеджиодан ўтказилган машғулотлар ҳажми қуйидагича бўлиши 
мумкин.
1. Мусиқа алифбосидаги асосий товушларни до, ре, ми, фа, сол, 
ля, си ва уларни мажор товушлар қаторлари кўринишида куйлаш 
малакаси.
2. Алтерация белгилари, диез, бемол, бекар ва ярим оханглар 
бўйича жойлашган товушқаторлар асосида.
3. 16 га қадар бутур ноталардаги товушлар чўзимининг 
муносабатлари тизими ва паузалар белгиларига монанд асосида.
4. Хар бир қўшиқ ва мусиқада нота белгиларини, нота 
чизиқларига жойлашишини хамда диапазонини билиш асосида.
5. Мажор ва минор охангларидан ёддан ажрата олиш мажор ва 
минорни бир-бирига мос жарангини топа билиш, малакаси асосида.
6. Мажор ва минор охангларининг тузилиши ва уларнинг 
пардалардаги 3 та белгили хамохангликда куйлаш асоси.
7. Мусиқа асарлари доирасида интервалларни аниқлай олиш ва 
уларнинг орқа товушларида кўтарилиш ёки пасайиши оҳангида бера 
билиш асоси. 
Мустақил иш: 
1. Мусиқа назарияси ва услубиётига оид кўргазмали қурол 
тайёрлаш.