Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Sidq Ua tuz niyatinga ofarin!
Sa'y-u oliy himmatingg*a ofarin!
Oncha zohir aylading ajz-u niyoz,
Kim tarahbum birla hayyi korsoz.
Ayladi ajz-u niyozingni qabul,
Nola-u sz-u gudozingni qabul.
Tengri maxfiy hikmati izhorida,
Sayr dashtida, suluk atvorida.
Solik ollida qyuptur voridot,
Kim zin qutqarmay ondin yo'q uajot.
Shayxingiza voride erdi qavi,
Krmagan ondoq bu paydo rahravi.
Haq najot yetti karomat, shod boM,
Shukr aylab qayudin ozod bo*l.
Chun sanga yiizlandi ko*p ranj-u taab,
Haq bu lutf aylarga sen bldung sabab
Sharh qildi chun rasululloh bu roz, Shodli ashkin tkub sohib niyoz (12, 127-128). Alloh rasuli sodiq murshidning sadoqatiga tahsinlar aytib, Tangri z maxfiy hikmati namoyishida bu ylga kiiganlarga voridot-olami ayb narsa-hodisalarini suluk ahliga zohir qilishini bayon etadi. Payambar alayhis-salomning e'tiroficha, kishi zini bulardan
qutqarmay najot topa olmaydi. Sliayx San'on shunday bir sinovga yIiqqaiiki, bu ahvolga hech bir ylovchi tushmagan edi. Alloh rasuli Shayxga sodiq muridning sa'y-harakatlari haq lutfiga sabab blgaiiini ayon qiladi. Erta tongda barcha as'hobi muridlar xalifa boshchiligida Shayx makon tutgan manzilga yo'l oladilar. Tarso qizi oshiiga oyibdan ogohlik yetgan edi. U kofirlar kiyimini tashlab, yana hirqa kiyadi va butun jamoa Ka'ba sari ravona blishadi.
Tarso qizining tushiga Iso payambar kirib Shayx San'on orqasidan Ka'baga borishini, Shayxdan kechirim srab, uning jufti haloli bIishi lozimligi haqida xabar beradi. Nasroniy qizi Shayx oyoining izi blishni istab Ka'ba tavofi uchun ylga tushadi. Azim biyobonda qizni vahima, qrquv, hayrat bosib kela boshlaydi. Azob-uqubatlar shiddati uni holsizlantiradi:
«Chun yiqildi hushi zoyil bldi pok, Y yetti tufrog* uzra xor-u dardnok* (12, 131). Oliy darajali Shayx va "muridi rahravi ogohga" bu hodisa ayon bladi. Ular butun jamoa bilan voqea yuz bergan joyga yetib kelishadi. Tarso qiz Shayxga juda kp urzxohlik qilib, islom dinini qabul qiladi va bir oh chekib oshii qynida jon beradi. Shayx San'on Ka'ba ziyoratiga borgandan sng, qazo uning yoriga qshganligi she'riy qissaga yakun yasovchi quyidagi baytlarda z ifodasini topgan: Shayxqa alqissa y yetti chun faro, Dayr ishidin Ka*bag'a aylab yarog*. Yorni dafii yetti ishq ayvonida, Din-u iymon ahli gristonida. Ka'badin andoqki qildi azmi dayr, Dayrdin ham Ka'baa krguzdi sayr. Tengriga arz yetti uzri momazo, To ani ham yoria qshti qazo (12, 135). Alisher Navoiy talqinidagi Shayx San'on hikoyati zining nihoyatda jozibadorligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Sulukni ixtiyor etgan solik kulli sifat bolgan ishq bilan ziynatlanarkan, Tangrining maxfiy hikmatlari kz oldida namoyon blishi uchun juda mushkul sinovlarga bardosh berishi, "Tangriga tavajjuh"gina solikni oliy maqomga ktarishi she'riy qissada z ifodasini topgan. Shoir Rumdagi butxona, tarso qizi tavsifini bayon etishda nihoyatda yuksak badiiy salohiyat sohibi ekanligini namoyish etadi. As'hob-u muridlarning Shayx San'onga nasihatlari,
ayni choqda zligini unutgan murshidning ularning gitlarini keskin rad etishi, tarso qizining dashnomlariga javoban keksa oshiqning ishq mayidan sarxushligini ifodalovchi szIari asar bosh qahramoni qiyofasini shunday ochib beradiki, oqibatda Shayx San'onning ishqiy kechinmalari, dard-u alamlari quvchi kz oldida aniq gavdalanadi.
"Lison ut-tayr" dostonida insonning ma'naviy kamolot pillapoyalaridan odimlashishiga tsiq bUb, uni tubanlik, razillik botqoqlariga eltuvchi eng katta dushmani blgan nafsga qarshi kurashda murosasiz blishga da'vat etiladi. Kngil istaklari nafs tizginiga tsa, uning oqibati halokat bilan yakunlanadi. Jumladan, rdak uzriga javoban aytilgan hikoyatda "moyai savdo dimoiga tushib", bir yurtda n kun turmay dengiz orqali savdo-sotiq bilan shuullanib yurgan savdogar suvga arq bIib, katta bk baliqqa yem blishi o⁽z ifodasini topgan. Savdogar Makka atrofmi necha bor suvda kezib chiqqan blsa-da, kngil istaklarini z izmiga olgan nafs uning Alloh oldidagi farzini ado etishiga imkon bermaydi. Shuningdek, bir qush "Bir nafas gar blmasa ilkimda siym, Hajridinjonima bor lmakka biym",-deya z nuqsonini szlab shikoyat qilganida, Hudhud basralik bir xasis kisMning halokati haqida hikoya qiladi. Unda tasvirlanishicha, sha tuban tabiatli kishi juda katta xazina tplab ularni yerga kmadi. Kunduzlari ham osmonda yaraqlagan yulduzlar kabi kzni oluvchi oltinlarining bir qismini tanimga quwat, jonimga sihat bladi, deb ylab tniga tikib oladi. Baxil kishi bir kun savdo-sotiq qilish uchun daryo sohiliga keladi. U yerda savdo qilgan molidan tushgan harom pullariga ovqatlanadi. Shundan sng, daryo qiroiga borib qUarini yuvayotganda, tni oirlik qilib suvga arq bladi.
Krinadiki, "Lison ut-tayr "da qalamga olingan turli hikoya, masal va qissalar uning yaxlit bir doston holida shakllanishida hamda asardagi asosiy mavzu insonni komillik rutbasida krishni har tomonlama tlaqonli tasvirlashda imkon yaratgan. Dostonda Simuig' - haq vasliga vosil blish niyatida harakatlanayotgan kibrli qushlarga turli toifa vakillari bIgan kishilar, shuningdek, avliyo va nabilar, haq oshiqlarining yashash larzi, orzu-intilishlari, maqsadlari ibrat namunasi sifatida keltiriladi. Alisher Navoiy dostonda zining falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, ilohiy-irfoniy, axloqiy-ta'limiy qarashlarini turli majoziy, tarixiy va tqima obrazlar vositasida tasvirlarkan, inson knglini ma'rifat nurlariga oshno qilishni eng muhim muddao deb biladi. Ulu shoir "Lison ut-tayr" asari bilan dostonlar

turkumidan tashkil topuvchi xamsachilikda qarichalik shuhrat qozongan bIsa, alohida doston ijodkori sifatida ham shunday maqom sohibi bldi. Alisher Navoiy dostordari fagatgina turkiy adabiyot tarixida emas, balki Sharq xalqlari mumtoz badiiy ijodiyotida muhim hodisa blganligi kpIab ijodkor va olimlar tomonidan e'tirof etildi.

Mavzuni rnustahkamlash uchun savollar
1. Alisher Navoiy "Lison ut-tayr" asarining yozilishi tarixi haqida ;apirib bering.
2. Shoir ulug' salafi Fariduddin Attorning qaysi asarlari haqida na'Iumot beradi?
3. Dostonning qisqacha mazmunini hikoya qiling.
4. Asardagi Simmg', Hudhud va boshqa qushlar timsollarining amziy-majoziy xususiyatlari nimalardan iborat?
5. Hudhudning Tovuqqa qilgan nasihatlarida qanday ma'no nujassam?
6.Shayx San'on she'riy qissasining umumiy mazmunini hikoya qiling. Jhayxning as'hob-u muridlar nasihatini rad etishi, tarso qizining jqibatda islom dinini qabul qilishini izohlang.
7.Alisher Navoiy talqinidagi «sohibi dard-u rindi boxabar» nuridning boshqa muridlardan farqi nimada? Nega u boshqalarni faqr ro muridlik shartini buzganlikda ayblaydi?
8.Dostonda nafsga berilishning ayanchli oqibatlari haqida qanday ikoyatlar keltirilgan?
Mavzuga oid tayanch tushunchalar
Farididdin Attor. "Musibatnoma". "Ushturnoma". "Lujjai hiloj". Tazkirat ul-avliyo". "Mantiq ut-tayr", Hudhud, Simuig* va n trt ush, Shayx San'on. Tarso qiz. Fano maqomiga erishgan murshid. Talab.
. Ma'rifat. Istino. Tavhid, Hayrat. Faqr-u fano.
XI- BOB ALISHER NAVOIYNING NASRIY ASARLARI
Alisher Navoiy XV asr nasr an'analarini yangicha ruhda davom ettirib, turkiy nasrni ilmiy, ijtimoiy-siyosiy, ilohiy-irfoniy, axloqiy-ta'limiy mohiyat kasb etuvchi juda nodir asarlari bilan boyitdi. Ulu mutafakkirning nasriy asarlarini quyidagi tasnif asosida rganish maqsadga muvofiqdir:
11.1. LUmiy-filologik tadqiqotlar
«Majolis un-nafois», «Muhokamat ul-luatayn», «Mezon ul-avzon», «Risolai muammo»
«MajoIis un-nafois» («Nafosat ahlining majlislari») — XV asrda Movarounnahr va Xurosonda yashagan 459 ijodkor hamda adabiy hayot bilan aloqador voqealardan bahs etuvchi noyob tazkiradir. Asarning birinchi tahriri 1491 yilda vujudga kelgan blib, u 1498 yilda muallif tomonidan qayta tahrir qilingan va tldirilgan. Alisher Navoiy «Majolis un-nafois»ning kirish qismida tazkirada Sulton Husayn Boyqaro tavalludi(l438)dan asar yozilgan davrgacha faoliyat krsatgan shoir va she'riyatga aloqador siymolar haqida ma'lumot berilganligini qayd etadi. Ayonlashadiki, «Majolis un-nafois»da muallif zi bilan bir davrda yashab qalam tebratgan shoirlarning badiiy ijodiga oid adabiy-tanqidiy qarashlarini ifoda etgan, shuningdek, zamondosh tab' ahli hayoti va faoliyati bilan boliq ma'lumotlarni yozib qoldiigan.
«Majolis un-nafois» muqaddima, sakkiz majlis va xotimadan iborat. Muqaddimada asarning yozilishi sabablari bayon etiladi.
Tazkiraning tuzilish tamoyillariga kra sakkiz majlisini uchga blib tasnif etish mumkin:

1. 
   I-III majlislar. Bunda nomlari keltirilgan shoirlar bilan Alisher Navoiyning uchrashgan-uchrashmagani, ular bilan muloqotda blgan-blmagani asos qilib olingan. Jumladan, tazkira muallifi uch-trt yoshlarida mashhur mutasawif shoir va faylasuf Qosim Anvor (vafoti h. 735, M. 1432)ning azallarini sevib yod olgani va adabiyot muhiblari davrasida ulardan namunalar qib, suhbatdoshlarini xushhol qilganini xotirlab, «tayammun (biror ishni ngdan boshlash) jihatidin bu muxtasarni (tazkirani ma'nosida) alarning sharif ismi bila ibtido qil»ganini uqtiradi hamda «tabarruk blgani uchun» bu ulu shok azallaridan ikki matla' keltiradi. Alisher Navoiy bolalik choglaridanoq
   

Qosim Anvor she'riyatining ixlosmandi blgan va umrining oxirigacha bu ulu Shayxga blgan e'tiqodi shoirni hech qachon tark etmagan: «...Va ul hazratning muborak marqadi (qabri) Jom viloyatida Harjut qasabasidadur. Va faqir hamul ostona jorbkashlaridinmens-^-deya e'tirof etadi tazkira muallifi. Alisher Navoiy Qosim Anvorni zi krmagan bIsa-da, nihoyatda hurmat qiladi. Shu bois asar muallifi «Majolis un-nafois»ning zi shaxsan uchratish sharafiga musharraf blmagan ijodkorlarga baishlangan «awali majlisi»ni Amir Qosim Anvor nomi bilan boshlashni ulu saodat deb biladi va shoir haqida ancha mufassal ma'lumot beradi.
2.IV-VI majlislar. Bu fasllarda she'riyatga daxldor shaxslar — fozillar, mirzozodalar hamda Xurosondan tashqari hududlarda yashovchi fozil va donishmand kishilar haqida ma'lumot beradi.
3. VII-VIII majlislar. Yettinchi majlisda she'rhamda nazmga mayli yuksak blgan Amir Temur va temuriy shahzodalar xususidagi mulohazalarga o*rin berilgan blsa; sakkizinchi majlis tlaligicha Sulton Husayn Boyqaroga baishlangan.
Arab va fors-tojik adabiyotida tazkirachilik an'anasi Alisher Navoiy davriga qadar juda katta tarixiy taraqqiyot bosqichini tadi. Abu Mansur as-Saolibiyning «Yatimat ad-dahr...», Muhammad Avfiyning «Lubob ul-albob», Davlatshoh Samarqandiyning «Tazkiratkirat ush-shuaro» asarlari tazkirachilik ravnaqiga muhim hissa blib qshildi. «Majolis un-nafois», awalo, turkiy tilda yaratilganligi bilan yuqorida nomlari keltirilgan tazkiralardan tubdan farq qiladi. Shuningdek, unda XV asrda yashab, turkiy va fors-tojik tilida ijod etgan zullisonayn shoirlar haqida ma'lumot beradi. Asaming XVI -XVIII asrlarda to*rt marta Faxriy Hirotiy, Muhammad Qazviniy, Shoh Ali, Abulboqi Sharif Razaviylar tomonidan fors-tojik tiliga tarjima qilinishi tazkirada davr adabiy muhiti har tomonlama mufassal yoritilganligidan dalolat beradi.
XV asrdagi zullisonaynlik an'anasi haqida Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois» asari nodir ma'lumotlar beradi. Mana, shalardan ayrimlari: Alisher Navoiy turkigy shoir Yusuf Amiriy xususida fikr yuritar ekan, yozadi: «Mavlono Amiriy turk erdi va turkcha she'ri yaxshi voqe' blubdur, ammo shuhrat tutmabdur. Va bu bayt aning «Dahnoma»sidindur:
Ne emakdin, ne uyqudin solib sz, Yemakdin to*yub uyqudin yumub ko*z.
Va foisiyda Shayx Kamol tatabbu'i qilibdur. Bu matla' avningdurkim: