Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Bor oningdek qushki ochmay bol-u par,
Sidra shohi ustida aylar maqar .
Keldi xilvatgohi oning anjuman,
Sayr etar lekin yeri doim vatan.
Arsh parvoz o*ldi-yu sidranishin,
Elga zohir aylamay parvoz ishin.
Ermas ul Simurdin ayru dame,
Vaslidin kngliga zga olame.
Yetmayin jonia hajridin gazand,
Surati vaslida har dam naqshband (12, 37). "Lison ut-tayr"qahramonlari orasida kkda parvoz etish bobida n to*rt qushning eng ojizi Tovuqdir. Bu borada rdak ham Tovuqqa xshab krinsa-da, uning suvda bemalol suza olishi sayr-u sayohatdagi imkoniyatini ancha kengaytiigan. Har ikkala jonivorning ham ucha olish imkoniyatini asardagi boshqa obrazlar bilan qiyoslaydigan blsak, ularning qushligi, albatta, ta shartlidir. Aiisher Navoiy ana shu ikki obrazni shartli ravishda qushlar safiga qshish bilan insonni komillik rutbasida krish, haq vasliga yetish xususidagi zi e'tiqod qygan

naqshbandiya tariqati oyalarini badiiylashtiradi. Buni Tovuq uzriga javoban Hudhud tilidan aytilgan yuqoridagi misralar misolida yaqqol krish mumkin. Asarda Tovuq umumiy nom sifatida Xrozga nisbatan qllanilgan. Shu bois bu jonivor Tangri taqdir etgan qismatidan szlarkan, Yaratganning zi unga subhi shomda elni toatga-namozga chorlashni va bir joyda sokin yashashni hukm qilganligi, erlik bobida esa imga oma4 berib, bir necha chiroyli kelinlarni (tovuqlarni) in'om etganini ta'kidlaydi. Xullas, Tovuq Qof toiga borib Simuining vasliga yetishni o*zi uchun ushalmaydigan orzu deb biladi. Tabiiyki, uning ojiz-u notavonligi fikrlarining ancha rinli ekanligini dalillaydi. Biroq Hudhud osmonning yettinchi qavatida sadigan sidra daraxti shohida maqom tutib, qimirlamay turadigan qush Simuidan bir nafas ham ayri emasligini misol keltirib Tovuqning uzrini inkor etadi. Naqshbandiya tariqatidagi shiorlarni kasb etgan qush "Xilvat dar anjuman" aqidasiga amal qiladi. Botinda Allohni zikr qilib, u haqda mushohada yuritadi. Shuningdek, bir joyda muqim turuvchi bu qush "Safar dar vatan" aqidasini ham amalda tadbiq etadi. U botinan parvoz etib, uni elga oshkor qilmaydi. Shu bois u Simuig' vaslidan bir nafas ayri emas. Tabiiyki, asarda Tovuq va sidra shohini maqom etgan qush bir yerda muqim yashovchi avom va orifning majoziy timsollaridir. Orif insonga in'om etilgan ulug* ne'mat taxayyul, tafakkur qilish va muroqabadan bahra olib, knglini Allohning jilvagohiga aylantiradi, avom esa buni xayoliga ham keltirgan emas.

Hudhud har bir qushning uzrini tinglab, ularga munosib javob qaytargandan so*ng, qushlar zlarining Simurga blgan nisbatlarini sraydilar. Hudhud Simur zuhuridan so'z ochib, uning butun olam gzalligini zida saqlovchi zoti awal bir maxfiy xazina ekanligini, keyinchalik u kzguda jilvalana boshlaganini szlaydi. Olamdagi barcha qushlarning shakli uning hikmatga tla soyasidan iboratligini ma'lum qiladi. Asarda Hudhud tilidan ifodalangan fikrlarning dalili sifatida "Ul shoh hikoyatikim, husnini zohir qilura kzguni vasila qildi" va "Iskandarning elchilild^a boron hikoyati"ga rin beriladi. Qushlar Hudhuddan bu ylning ahvolini surishtira boshlaydilar. U bu yIdagi kishining eng oliy sifati ishq blmoi lozimligini bayon qiladi. Qushlar dostondagi eng yirik hikoyat, ta'bir joiz blsa, she'riy qissa deb nomlash mumkin blgan Shayx San'onning ishqiy saiguzashtlarini tinglagach, Simurg* vasliga erishishga qafiy qaror qilishadi. Endi ularning horib charchaganlari tamoman unut blib, ixtiyorlarini ishq qllaridan olib
qolgan, barchalari shavq tidan beqaror edilar. Kngildagi niyatni amalga oshirish qafiyati mashaqqatli yIdagi tsiqlardan mardoriavor tishni talab qilardi. Biroq qushlar tdasida zor-u zaif, ojizlar ham bor. Butun jamoani ezgu maqsad sari boshlovchi bir rahbaiga ehtiyoj seziladi. Qushlar shunday rahbar sifatida Hudhudni tanlaydiiar, biroq u bu ishni z zimmasiga olmaydi. Qushiar nomiga qur'a tashianadi. Qur'a tashlash natijasiga kra, Hudhud qushlar tdasini Simuining manzili tomon boshlovchi rahbar bladi. Qanotli jonivorlar rahbarlari rahnamoligida bir necha kun parvoz yetib benihoya cheksiz kulfat va hajr shomiga qiyos qilgulik bir vodiyga kelib qolishadi. Qushlardan biri bu yo'l nima sababdan bm-bshligini sraganda, Hudhud ularga Boyazid Bistomiyning bir tunda maxluq jinsidan asar bImagan vodiyni kezishi haqidagi hikoyatni szlab beradi. Qushlar knglida vahima, qrquv hukmronlik qila boshlaydi. Ammo ular ortga qayta olmas edilar. Shu bois olis manzilga yetish uchun kngilda xotirjamlik paydo qilish rnaqsadida bir yerga tplanadilar va yana Hudhudni savolga tuta boshlaydilar. Hudhudning javoblari ularni ezgu maqsad sari sabot bilan harakat qilishga chorlaydi. Ayniqsa, qushlarning rahbari z mulohazalarini dalillovchi payambar-u ulu shayxlar, darvesh-u zolim shohlar hamda oddiy xalq vakillari saiguzashtlari bilan boliq ibratli hikoyatlarni szlashi ulami yanada ruhlantiradi. Dostondagi Shayx Najmiddin Kubroning szi va itga tushgan kzi, Shayx Abu Sayid Abulxayr, Odam Safiy alayhis-salom, Shayx Abu Turob Naxshabiy, zolim podshoh va ikki darvesh, Shayx Xaraqoniy, Basra shahridagi bir ochkz kishining choponiga tiki]gan boyligi bilan suvga arq blishi, zini darvesh qiyofasida krsatgan bangi, Arastu va uning kofirlar ibodatxonasidan chiqqan gzalga oshiq blgan shogirdi, Sulaymon va Azroil, Misrdagi bir oHyhimmat kishi, Odamga sajda qilmagan Azozil, Shoh Ibrohim Adham, qiyomat kuni Jom Shayxi mast Zinda Pilning Tangriga murojaati, Xoja Muhammad Porso, Majnun anai-haq, Boyazid Bistomiyni tushda krgan murid, Shayx Abu Bakr Nishopuriy, Xoja Abdulla Ansoriy, Abu Said Xarroz, shahzoda va uning oshiqlari singari hikoyatlarda insonning nafsoniyat iskanjasidan xalos blib, komillik rutbasini qozonishi oyasi zining badiiy ifodasini topgan.
Hudhud asl manzilga yetish uchun y yetti vodiy: talab, ishq, ma'rifat, istino (ehtiyojsizlik), tavhid (birlik), hayrat va faqr-u fano (faqirlik va yo'qlik)ni bosib tish lozimligini bayon etadi. Har bir

vodiy haqidagi Hudhudning mulohazalari hamda ularni quwatlantirish uchun keltirgan ibratli hikoyatlar qushlarni doimo ruhlantirib turadi. Oqibatda ulardan. ttiztasi y yetti vodiydan o*tib Simur manziliga etadi, Qushlar Simurg' jamolini krsatib zlarini foniylikdan boqiylikka erishtiradi, degan xayol bilan ylga chiqishgan edilar, biroq ular yetib kelganda, manzillarining qay tomoniga boqishmasin, unda zlarining akslarini ko*ra boshladilar: