Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

"Nasoyim ul-muhabbat" ("Muhabbat shabbodalari")-xalqni haq va haqiqat sari yllash, bashariyatni ilohiy ma'rifatga etishtirishdek ulkan vazifani z zimmasiga olgan ulu ulamo va urafo, mashoyix-u avliyolar haqida bitilgan noyob manbadir. Hijriy 901 (1496) yilda vujudga kelgan zbek nasri va tasawuf adabiyotining mumtoz namunasi sanalgan bu asarning tliq nomini muallif «Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuwat» («Ulug'lik xushbyliklarini taratuvchi sevgi shabbodalari»), deya e'tirof etadi. Tazkira Abdurahmon Jomiyning «Nafohat ul-uns» asari asosida vujudga kelgan. Alisher Navoiy uning yozilishi tarixini
428
quyidagicha bayon etadi: «Doim oshufta xotira kelur erdi va parishon xayola evrulur erdikim, ul kitob alfozi forsiydur, arabiya payvasta va iborati ishorat ahli tiliga vobasta va ul tillar vuqufidin bahravarlar va ul iborat-u ishoratdin bexabarlar ul alfozdin z qobiliyatlari hurdida va ishtiollari muqobalasida naf lar toparlar va fayz elturlar.
Ammo turk ulusidin ba'ziki, kngul sidq-u safosia bahramanddurlar, bu kimiyo asar szlar ta'sirig'a Tengri inoyatidin arjumand, ul alfoza vuquf qillatidin ul fayzdardin mahrum va xaqoyiqning daqoyiqi ularga noma'lum. Xotira kechmishkim, agar sa'y qilsam, bu kitobni turk tiliga tarjima qila olaymuman?-deb mutaammil erdim daqoyiq-u mushlculotni ravshanroq alfoz va ochuqroq ado bila tkara olaymuman?~deb mutaammil erdim. Va ne bu xayol-u muddaodin zumni tkara olur erdim va ne ishning azimlii va dushvorlii jihatidin shuru' qila olur erdim.
To ta'rix tqquz yuz birdaki, ul kitobning ta'Iifidin yigirma yil tub erdi, Tengri taolo tavfiqi birla bu ulu isha ilik urdum va bu azim amra qalam surdum.» (17. 12). Ayonlashadiki, Alisher Navoiy turkiy xalqlarni «bu kimiyo asar» («Nafohat ul-uns»)da nomlari keltirilgan ulular bilan yaqindan tanishtirish maqsadida uni zbek tiliga tarjima qiladi. Abdurahmon Jomiyning «Nafohat ul-uns min xazorat ul-quds» asari 1476-1478-yilIarda yozilgan blib, muallif tazkiraning bunyod etilishida Alisher Navoiy da'vatkor blgaiiligini e'tirof etadi. Demak, ana shunday asar yozish zarurati ulu zbek shoiri knglida yillar davomida yashab kelgan.
«Nasoyim ul-muhabbat» muallifi sharqona xokisorlik bilan «ushbu kitobni tarjima ysini ila bunyod ettim»,-deya ta'kidlagan blsa-da, tadqiqotchilar tazkira yangi ma'lumotlar bilan boyitilgani, unga juda kp zgarishlar kiritilganini tirof etishadi. Jumladan, «Muqaddima», «Asosiy qism» va «Xotima»dan tarkib topgan asarning «Muqaddima» qismi bevosita Alisher Navoiy qalamiga mansub. Tazkira muallifi ulu shayxlar nomlari zikr etilgan «Nasoyim ul-muhabbat»ning asosiy qismini quyidagicha mukaramallashtiiganini ham bayon etgan: «Va hazrat Shayx Fariduddin Attor q.s. bitigan «Tazkirat ul-avliyo»din ba'zi kibor mashoyixkim, «Nafohat ul-uns»a doxil blmabdur erdi—har qaysini munosib mahalda doxil qildim va hind mashoyixi sharhi ham oz mazkur erdi, mumkin bor tilab, topib hazrat Qutb ul-avliyo Shayx Farid Shakarganj q.a.din snggi mashoyixgacha ilhoq qildim va turk mashoyixi zikri ham ozroq erdi, oni doi hazrat Shayx ul-mashoyk Xoja Ahmad

Yassaviy r.din bu zamonacha ulcha mumkin bor tilab topib, zikrlarin va ba'zi holot-u szlarin z mahalida darj qildim. Va hazrat Maxdumi n.m.n.ning oti va muosir-u musohib mashoyix q.a. zikri daikim, ul mutabarrak kitobda yq erdi, munda qshdum va ul kitobda dai avliyoulloh zikridin ba'zi szkim, zamon ahlia kp muhtoj un-ilayh ermas erdi itnob vahmidin tarkin tutdum va bu tarjimadin ksutturrrya chun bu valoyat riyozi muhabbat nasimia muhib va fiituwat shamimia sabab bo'ldi» (17.12-13). Shunday qilib, Alisher Navoiy «Nafohat ul-uns»da 618 (584 erkak, 34 ayol) mutasawif haqida berilgan ma'lumotlarni 770 taga yetkazadi, ulardan 35 tasini ayol avliyolar sha'niga bildirilgan fikrlar tashkil etadi. Bunda muallif Fariduddin Attorning «Tazkirat ul-avliyo», Shayx Farid Shakarganjning shu ynalishda yozilgan asaridan foydalandi hamda turk mashoyixlari, shuningdek, Abdurahmon Jomiy va ziga zamondosh blgan ulular nomlarini tarixda manguga muhrlaydi.

«Nasoyim ul-muhabbat»ning muhim fazilatlaridan biri uning «Bu toifaning a'mol-u af ol va muomilot-u riyozatidin ba'zini zikr qilmoq» nomli muqaddima qismida avliyo va mashoyixlarning a'mol (ishlari), afol (fe'llari), muomalat (yashash tarzi) va riyozat (iroda ruhlarini chiniqtirish)lari bayon etiladi hamda tasawuf ahlining tavba, halol, luqma talabi, shariat rioyati, namoz, zakot, rza, haj, yetuk axloq, bazli raavjud (zidagi narsalarni boshqalarga ravo krish), hilm, rizo, sabr, sidq riyozat kabi sifat va xislatlar sharhlanadi. Bulardan tashqari, ma'lum kasb-hunar bilan halol luqma topib faoliyat krsatgan Shayx Muhammad Sakkok (pichoqchi), Shayx Abu Hafz haddod (temirchi), Shayx Abulabbos Omiliy (qassob), Shayx Ibrohim Ojuriy (xisht avalabdur), Mirchai Safolfurush (doshgar), Adulhasan Muzayyin va Shayx Bannon (hammol), Shayx Abulhasan (najjor), Xoja Bahouddin Naqshband (kimho naqshini bolamoqqa mashhur) kabilar hayotini ibrat qilib krsatadi. Alisher Navoiy ilohiy fayzdan bahra olishning eng oliy sifati luqmai halol ekanligini uqtirib quyidagilarni bayon etadi: «Va soyir mashoyixi kibordin ham kpi halol luqma kasbia muzdurluq qilibdurlar, tin toshibdurlar va halol luqma bu ishda kulliydurki, ondin fayz-u ma'rifat zoyanda bo'lur» (17. 15-16).
«Nasoyim ul-muhabbat» musulmon mintaqa xalqlari ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-ma'rifiy hayotida yuksak nufuzga ega blgan tasavwuf tarixi, uning tarmoqlari va ulu mashoyix-u avliyolari haqida ma'lumot berishi, shuningdek, tasawufning nozik jihatlari bilan turkiy xalqlarni
tanishtirish ylida yozilgan ilk tazkira boMganligi bilan ahamiyatlidir. Bulardan tashqari, bu mtabar manba Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy singari z davrining peshqadam ziyolilari blgan ulu zotlar dunyoqarashining shakllanishida bevosita ta'sir etgan shaxs va asarlar bilan yaqindan tanishishga imkon yaratadi.
ALisher Navoiyning «Vaqfiya» (h.886, m.1481) asarida zining davlat arbobi sifatidagi faoliyatida qanday ijtimoiy-siyosiy tamoyillaiga asoslanib ish tutgani, z ixtiyoridagi mulk va mablalardan asosan qanday niyatlarda foydalangani, shu mablalar hisobida qurdirgan bino, madrasalarda rnatgan tartiblari, vaqf qildirgan yerlari, mulklari va bolari haqida ma'lumot keltirilgan. Asar XV asr ijtimoiy-siyosiy, madaniy, iqtisodiy hayoti tarixini, shuningdek, ufu shoir hayoti va faoliyatinining kpgina qirralarini iganishda ishonchli manba vazifasini taydi.