Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

O'ylakim shoh, mora bIay mudid ham ja'fariy, Yo vaboyi xalqqa toun ham lay bir sari
Tengri mundoq balolarni adam chohidin vujud taxtgohia kelturmasun va yqluq zindonidin borli shahristonia yetkurmasun» (14.15-16).
Alisher Navoiy «Mahbub ul-qulub»da saroy amaldorlari, shoh atrofidagi mansabdorlar va boshqa nufiizli tabaqa vakillari blgan: vazirlar, nonmnosib noiblar, bediyonat sadrlar, riyoi raashoyixlarning kirdi-korlarini keskin qoralaydi, ulardan nafratlanishini ochiqdan-ochiq namoyon etadi va z istagiga kra bunday toifa vakillari qanday fazilatlaiga ega blishi lozimligini harr^bayon etadi. Jumladan, adib vuzaro haqida fikr yuritarkan, z zamonasida hech bir durust vazir krmaganligini, qachonlardk Osaf ismli bir vazirgina insofli bolganligini e'tirof etadi. Majiduddin, Nizomulmulk singari Husayn Boyqaro saltanatining «ishonchli ustunlari» sanalgan vazirlar z manfaatlari ylida hamma narsani, hatto, insonni ham qurbon qilishga tayyor turganliklariga bir necha marta guvoh blgan ulu mutafakkir bunday toifa vakillarini keskin tanqid qiladi: «Bu zolimlar yurtni barbod bei^uvchilardir va mulk ahli yiishturonlarin bitirguvchilardur. Avlo ulkim, bular zikrida kishi xoma surmaay... Zahrberib bemor lturguvchi tabib, bularning holia mushobehdur va qarib... Bular, jumlasi chayonlar, xaloyiqqa yetkurur ziyonlar» (14.16).
Aytilganlarga qiyosiy nazar tashlanadigan blsa, Alisher Navoiyning ttiz birinchi fasldagi jumlalari zining samimiyati, xayrihohona ohangi bilan diqqatni jalb etadi. Chunki mazkur fasl «Dehqonlar zikriga atalgan». Fasl boshidayoq sha mehr, muloyimlik yarq etib kzga tashlanadi. «Dehqonki dona sochar, yerni yonnoq ila rizq ylin ochai> (14.37). Ixchamgina jumla. «Sochar», «ochai> szlari musajja' san'atini hosil qilgan. Jarangdorlikni, qofiyadoshlikni ta'min

etgan. Dehqonning sharafi shundaki, u saraton oftobida kuygan qiyofasi, qadoqli qllari bilan nazokat yaratadi, rzini mo'I-ko'l qiladi. Odam Atodan meros kisht-u korni kanda qilmay, takomillashtirib keladi. Ulu adib mulohazalarini sayqalli davom ettiradi: «Qshi ham ikki zr pahlavon, yukiga byun sunub olida ravon, ish qilurda hamdam va hamqadam, dehqon alarni surarda andoqki Odam. Olam ma'murligi alardin, olam ahli masrurligi alardin. Har qayon qilsalar harakot, elga ham qut yetkarur, ham barakot.» (14.37). Matndagi «pahlavon», «ravon», «hamdam», «hamqadam», «0dam», «ma'murligi», «masrurligi», «harakot», «barakot» szlari saj'ni-qofiyadoshlikni vujudga keltirgan. Parchada talmeh san'ati -Odam Atoning qsh haydashiga ham nozik ishora bor. Sz tanlashda ulu adibning bepoyon dalasiday bari keng, tanti dehqonga ixlos-u muhabbati namoyon bladi. Hkizlar—pahlavon, ravon va o*z sohibiga hamdam-u hamqadam...

«Ruh ul-amin», «Surush» unvonlari bilan ham badiiy adabiyotda eslanadigan farishta Jabroyilning Odam Atoga aytgan gaplarini eslaylik: «0*z qling bilan dehqonchilik qilib, qut-baraka topgin!» Alisher Navoiyning jumlalarida sha szlar va ohang aks-sado beradi. Dehqonchilik Allohning inoyati bilan va farishta Surush rahnamoligida boshlangan hunar. Shuning uchun unda xayr-u baraka, himmat-u karam, halollik ustuvor. Fikrimizcha, Alisher Navoiy masalaning ana sha jihatlarini ham inobatga olgan holda dehqon haqidagi madhiyani yanada chuqurlashtira boradi: «Dehqonki tuzluq bila dona sochar. Haq biriga y yetti yuz eshigini ochar. Sichqon dona kkarguncha, urub xirmon qifib mahsulin ktarguncha; qurt-u qush andin bahramand va dasht vahshi aning bila xursand. Mrlar uyi andin obod va grlar xotiri aning bila shod. Kabutarlarga andin mastli, traylara andin nishotga hamdastlig*. roqchia andin rziy, boshoqchining yorub andin ko'zi» (14.37). Mazkurjumlalar mutolaasi har qanday kitobxonni ham tlqinlantirishidan tashqari, uning Alisher Navoiy dahosiga zehn-u zakovati, quwai hofizasi-yu mahoratiga ixlos-e'tiborini chandon ktaradi. Bu qadar sinchkovlik, ziyraklik va dehqon mehnatining mayda-chuydasi-yu mashaqqatlarini nazardan qochirmaslik san'atiga tan bermay iloj yq.
«Mahbub ul-qulub»ning birinchi qismida bayon etilgan fikrlar ulu adibning hayotiy tajribalari umumlashmasi blib, unda atrofdagi voqea-hodisalardan doimo ogoh blishga da'vat etiladi. Bu da'vatlar yurt sarvaridan tortib, oddiy fuqarogacha taalluqlidir. Shuningdek, ushbu
bobda turli ijtimoiy tabaqa vakillarining adib nafrat bilan keskin tanqid qilgan fe'1-atvoridan mumkin qadar tezroq voz kechish, yaxshi fazilatlar sohibi blib, komillikka erishishi uqtiriladi. Asarning ikkinchi qismida komillikka erishish yli tasawuf tamoyillari nuqtai nazaridan asoslanadi. Ushbu qismdan yomonliklardan mosivo blishning eng tri yli nafsni riyozat bilan mahv etib, sabr-u qanoat bilan pok yashash, ruhni chiniqtira borib, hamida axloqqa erishish xususida fikr yuritiladi. Nafsni rnalub etib, ilohiy fayzdan bahra olishning dastlabki bekati — tavbadir. Tavbadan murod haq yliga kirgan solikning barcha yomon ishlardan ogoh blib, ulardan butkul voz kechishi, har taraflama poklanishidir. n fasldan tarkib topgan asarning ikkinchi qismida tavba, zuhd, tavakkul, qanoat, sabr, tavoze' va adab, zikr, tavajjuh, rizo, ishq singari tasavvufiy istilohlar sharhlanadi. Shuningdek, har bir axloqiy masala nazariy jihatdan umumlashma tarzida bayon etilganidan sng, aytilgan fikrlarni dalillash maqsadida bir hikoyat keltiriladi. «Mahbub ul-qulub»ning ikkinchi qismi tuzilishiga kra «Hayrat ul-abror» dostonidagi raaqolat va hikoyatlarga xshab ketadi.
Pandnomaning uchinchi qismi turli foydali pand va hikmatlar, shuningdek, 127 tanbehdan tarkib topgan. Asarning mazkurbobi oldingi boblarda bayon etilgan ijtimoiy-falsafiy, axloqiy-ta'limiy qarashlarni ulu shoirning maqollarga uyun hikmatli szlari bilan birmuncha kengaytiriladi va umumlashtiriladi. Keltirilgan tanbehlar adibning uzoq yillar davomidagi hayotiy kuzatishlari hosilasi bUb, ziga xos hukmlardan iborat. Ular saj' va boshqa badiiy san'atlar bilan ziynatlangani bois quvchi e'tiborini ziga jalb etadi. Quyida ularning ayrimlaridan namunalar keltiramiz:
Vafoa hayo bila payvastaliq, andoqki, hayoa vafo vobastaliq (14.82). Yana: Mazluma baxshoyish krguzki, zolimdin osoyish ki^aysen. Zerdastlara naf yetkur, agar tilasangki, zabardastlardin zarar krmagaysen. Xiradmand muxolifatdin qochar va muvofaqatga muloyamat eshigin ochar. Zanbur avosidin nish mutasawardur va asal savdosidin nsh muyassar (14.85).
Yana: Fosiq olim donishvaredur z nafsia zolim, aniyi baxil nodonedur z ziyonia nadim. Bu ikki kishi umr zoyi' tkardilar va grga hasrat va armon olib bordilar. Biri ulkim, ilm rganura ranj tortti-yu amal qilmadi, biri ulkim, mol yiara emgak chekti-yu sarf qilurin bilmadi. Qifa:

Olimekim, ilmi erdi beamal,

Yo aniykim, molia buxl erdi yor.
ldilar yuz hasrat-u armon bila ,
Elga bldi ishlaridin e'tibor (14.89).
Yana: Yamonlara lutf-u karam, yaxshilara mujibi zarar va alam. Mushukka rioyat-kabutara ofatdur. Shaol jonibin tutmoq - tovuq tiixmin qututmoqdur. Fard:
Brini qo'/i bila qilan scmiz,
Kiyik jam'-u xaylig*adur rahmsiz (14.89). Yana: Kishi molidin nekim bahra oldi aningdekdur, har nekim asradi zganing. Zahmat bila topqoningni zungdin ayama va mehnat bila yiqqoningni dstlar bila dushmanlar uchun asrama. Bayt:
Mol uldurkint, el andin topsa bahr,
Dushman andin topsa tengdur nsh-u zahr (14.90). Keltirilgan iqtiboslar xalq maqollari kabi ixcham, ammo qalblarda chmas taassurot qoldirishi bilan ahamiyatlidir. Pandnomada badiiy umumlashma mayli nihoyatda baland ekanligi seziladi. Shuningdek, unda hasbi hol ruhi ham zini namoyon qilib turadi. «Mahbub ul-qulub»dagi falsafiy mushohada, umumlashmalar ulu adibning sngi tahriri sanaladi. Alisher Navoiyning muayyan bir masalaga doir qarashlarida yillar tishi bilan tafovut paydo blgan blishi mumkin. «Mahbub ul-qulub»da oldingi asarlarda bildirUgan mulohazalar tahriiga uchragan, badiiy jihatdan yanada sayqallashtirilgan blishi tabiiy. Chunki shu asardan keyin ulu shoirga kp yashash ham, yozish ham nasib etmadi.
«Xamsa» she'riyat mulkida shohlikka munosib bIsa, «Mahbub ul-qulub» nasr bobida shunday sharafga muyassardir. Ulu adibning maktublaridan tashkil topgan «Munshaot», umrining snggi yillarida yozilgan «Munojot» asarlari, devonlari tarkibidagi «Debocha»lar ham adib nasriy asarlari namunasi sanaladi. Alisher Navoiy turkiy nazm-u nasrning shoh asarlarini ijod etgan ulu sz san'atkoridir. Asrlar davomida bu buyuk daho qalamiga mansub bebaho ilmiy-adabiy meros insoniyatning ma'naviy kamolotiga munosib xizmat qilib kelmoqda. Ular ilhom manbai sifatida shoir yashagan davridanoq ijodkorlar qalbida yangi-yangi fikrlar paydo blishi, ziga xos ehtiroslar uyonishiga bois bldi. Asrlar davomida ulu shoir azallariga muxammaslar bitilmoqda. Uning ulkan ilmiy-badiiy merosi jahonning turli nufiazli tillariga tarjima qilindi. Ozaki va yozma adabiyotda ulu shoirning hayoti va faoliyatiga baishlangan asarlar ijod etildi. Bukrning barchasi Alisher Navoiy nomining mangulikka daxldorligidan dalolatdir.
^: Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
I. Alisher Navoiyning qaysi asarlari ilmiy-filologik tadqiqotlar sanaladi?
2. «MajoIis un-nafois»ning yaratilishi tarixi, tuzilishi va asosiy xususiyatlari haqida szlang.
3, «Majolis un-nafois» ilgari yozilgan tazkiralardan qaysi jihatlari bilan farqlanadi?
4. Tazkirada Shoh arib Mirzo va Husayn Boyqaro haqida qanday ma'Iumotlar keltirilgan?
5. «Muhokamat ul-lug'atayn»ning vujudga kelishi sabablari nimalardan iborat?
6. Risolada turkiy tilning ziga xos qanday fazilatlari ululanadi?
7. Alisher Navoiy forsiy tilda jahoniy mavqega ega blgan badiiy asarlar yaratilgani holda turkiy tilda bu jarayonning sust borayotganligini qanday izohlaydi?
8. «Muhokamat ul-luatayn»ning adabiyotshunoslik uchun muhim jihatlari nimalarda namoyon bladi?
9. Alisher Navoiy adabiyot nazariyasiga oid qanday asarlar yozgan?
10. Shoirning ustozlariga baishlangan yodnomalari qaysilar? Ularning yaratilishi tarixi haqida nimalarni bilasiz?
II. «Xamsat ul-mutahayyirin»ning tuzilishi va asosiy mazmunini gapirib bering.
12. Ulu adibning tarix, tasawuf va din tarbdga oid asarlari qaysilar?
13. «Tarixi muluki Ajam»da qaysi sulolalar haqida ma'lumot beriladi? Asarda odil shoh va zolim shoh sifatida kimlarning nomlari tilga olingan? Ularaing odil yoki zolimligini krsatuvchi jihatlar nimalardan iborat?
14. «Tarixi anbiyo va hukamo» necha qismdan iborat hamda unda qaysi payambarlar va olimlarning nomJari tilga olingan?
15. «Tarixi anbiyo va hukamodagi qissalarning bir-biriga uyun va farqli jihatlari nimalardan iborat?
16. «Nasoyim ul-muhabbat» tazkirasining yaratilishi tarixi haqida szlang.
17. Tazkiraning «Muqaddima» qismida nimalar haqida fi& yuritiladi? Ma'Ium kasb-hunar bilan rizq topib faoliyat krsatgan shayxlar kimlar?
18. Alisher Navoiyning «Vaqfiya» asarida qanday ma'ltnnotlar keltiriladi?
19. «Mahbub ul-qulub»ning yaratilishi tarixi, uni yozishdan muallifning

kzIagan asosiy maqsadlari nimalardan iboratligini szlab bering.

20. Asar necha qismdan iborat? Uning har bir qismida qanday masalalar haqida fikr yuritiladi?
21. Asardagi odil shoh va zolim shoh tasvirida muallif ularning qaysi jihatlariga e'tiborni qaratadi?
22. «Mahbub ul-qulub»dagi dehqonlar ta'riil boshqa ijtimoiy tabaqa vakillari, jumladan, vazirlar haqida bildirilgan mulohazalardan nimasi bilan farq qiladi?
23..«Mahbub ul-qulub»ning tarbiyaviy ahamiyati haqida szlang.