Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

2. «Panj ganj»ning ayrim dostonlariga javob yozgan shoirlar. Bu guruhga mansub ijodkorlar z oldida yaxlit «Panj ganj»ga emas, balki uning tarkibidagi u yoki bu dostonga javob aytishni maqsad qilib qyishdi. sha harakat tufayli Sharq xalqlari adabiyotida sayyor mavzu, voqea-
qahramonlar guruhi shakllanib, musulmon olami badiiy adabiyotida keng tarqaldi. Faqatgina Layli va Majnunlarning fojiaviy sevgi saiguzashtlari bilan boliq voqealar asosida arab, fors—tojik va turkiy tillarda yuz ellikdan ortiq nomdosh, biroq bir-birini mutlaqo aynan takrorlamaydigan dostonlarning bunyodga kelganligi Shayx Nizomiyga izdoshlik qilish ikkinchi ynalishining ancha faol kechganligidan yorqin nishonadir (Ageh Sirri Levend. Arap, fars ve turk edebiyatlarinda Leyli ve Mejnun hikayesi. Ankara. 1957). Ikkinchi ynalish harakat maydoni va qutblarining bu qadar klamdorligi ma'lum ma'noda adabiy aloqa va zaro ta'sir hodisasiga uzviy boliqdir. Mazkur ynalish z navbatida ichki blinishga. ham ega. «Panj ganj» tarkibidagi muayyan voqealar tizmasiga murojaat qilib, doston yaratgan tab' ahliining hammasi ham bevosita Nizomiy Ganjaviy asarlaridan ilhomlangan emas. Ya'ni Nizomiy Ganjaviy dostoni ta'sirida vujudga kelgan yangi asarlardan ruhlangan (ta'sir tufayli ta'sir) boshqa zamon, makon va zabondagi ijodkorlar zining toza tarhdagi she'riy namunasini yaratgan. Shu tariqa, bosh xalqaga ulanuvchi halqachalar tufayli yaxlit adabiy zanjir shakllana borgan.
Demak, Nizomiy Ganjaviy «Panj ganj»i baridagi ma'naviy— ma'rifiy, ilohiy-irfoniy, axloqiy-falsafiy ziyo nuri asrlar, zabon-u makonlar osha yashab, sayqallangan, takommillashib, barkamol inson tarbiyasi ylida beminnat xizmat qilgan. Yaxshi oya, sz va qadriyatlarning millati, makoni va zamoni blmaganidek, ular pinhon ham qolib ketmaydi. Ezgulikka tashna qalblar uni, albatta, topib oladi. Kuzatganimiz ayrim lavhalar ayni paytda adabiy aloqa va zaro ta'sirning nihoyatda murakkab ijodiy hodisa ekanligidan dalolatdir. Shayx Nizomiydan boshlangan badiiy mantiq zanjiri Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar ijodida davom etdi. Forsiy zabon ozar adabiyoti Shayx Nizomiy siymosida fors-tojik, zbek va yana bir qator xalqlar badiiy sz san'atiga zining samarali ijobiy ta'sirini krsatdi. Alisher Navoiyning Muhammad Fuzuliy (1498-1556) adabiy merosiga kisatgan ijodiy ta'siri tufayli (xususan «Layli va Majnun»da) Shayx Nizomiy dahosining hayotbaxsh ma'naviy—ruhiy olami zbek adabiyoti vositachiligida yana o⁽z ona xalqi adabiyotiga oyaviy rahnamolik qildi.
sha ma'noda Shayx Nizomiy keyingi davrning aksariyat ijodkorlari (zbek, fors-tojik, turkman, ozar...) uchun bilvosita ustoz blib qoladi...