Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Chekib xoma bu noma itmomia,
Yeturaysen og*ozin anjomia
Ki, ahli muxosib shitob aylasa,
Deyilgan zamonin hisob aylasa,
Yiishtursa bo*lmas bori olti oy,
Ki, bldung bu ra'noa suratnamoy (11, 569). Alisher Navoiy yirik jamoat arbobi sifatida Xuroson mamlakatining buyuk davlat darajasiga ktarilishi, el-yurt osoyishtaligi va mulk ma'murligi ylida jonbozlik krsatdi. Mana shunday ulu ishlardan xoli blgan
paytlarida Ustod Sadriddiy Ayniy ta'biricha, uyqu va istirohat soatlari hisobidan sevimli mashuloti — badiiy ijod bilan shuullandi. Tabiiyki, Husayn Boyqaro mamlakatidagi siyosiy jihatdan beqarorlik shoh asar ustida qizin ijod bilan mashul blgan Alisher Navoiyni ham befarq qoldirishi mumkin emas edi. Buyuk shoir ulu xamsanavis salaflari zimmasida bunday mas'uliyatli vazifa (davlatni idora qilish ishlariga aralashish) blmagani, ularda mayjud blgan imkoniyat nuqtai nazaridan masalaga yondashib «Xamsa»ning ijod etilishiga sarflangan vaqtni hisob qilsak, olti oyga bormasligini e'tirof etadi. Bu ta'kid zamirida, bizningcha, umrining «shabob ayyomi»da shoiming ustozi va otaxoni darvesh Sayyid Hasan Ardasheiga yozgan maktubidagi z ijodiy salohiyatidan iftixor tuyib, ehtiros bilan bitilgan baytlari (bir kunda yuz, ikki yuz bayt bitish holva eyish bilan barobar...) mubolaa emasligiga ishora mayjud.
«Panj ganj»ga tla javobiya yozgan shoirlar qatorida fors-tojik adabiyotining ulu namoyandasi Nuriddin Abdurahmon Jomiyning nomi ham yuksak ehtiromga sazovor. Bu buyuk sz san'atkori «Haft avrang»ining ayrim dostonlari Alisher Navoiyning ba'zi masnaviylari bilan oldinma-keyin yozilgan blib, har ikkala zamondoshning shoh asarlari xamsanavislikda yana bir yuksak paonaning zabt etilishiga sabab bldi. Hojui Kirmoniy (1281- 1352), Mavlono Ashraf (vafoti 1450), Abdulla Xotifiy (vafoti 1521) kabi ijodkorlar ham Nizomiy Ganjaviy «Panj ganj»iga tla javob aytish baxtiga muyassar bldilar. Biroq xamsachilik tarixida bu qalamkashlarning hammasi ham birday mavqega ega emas. Amir Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy xamsalarining shuhrati ancha baland bldi. Buning boisi, bizningcha, sha mualliflar qalami sehri, iqtidorining balandligi, fikriy teranlik, tasvir mahoratining yuksakligi, umuminsoniy oyalar, axloqiy-talimiy, ilohiy-irfoniy qarashlarning bHqligidadir. Bizning bu ta'kidimiz Hojui Kirmoniy, Mavlono Ashraf, Abdulla Xotifiylarning beshliklari xususida notri taassurot uyotmasligi lozim. Mazkur mualliflar asarlarining shuhrat qozonishida sha noyob badiiy yaratmalar qlyozma nusxalarining kamyobligi, bugungi kunga qadar tugal holida nashr yuzini krmaganligi, yetarli darajada ommalashmayotganligi salbiy ta'sir krsatgan blsa, ajab emas.