Радиотехник тизимлар назарияси асослари

3.1.3. Yulduzlarning umumiy fizik ko‘rsatkichlari orasidagi bog‘Ianishlar


A) "spektr — yorqinlik" diagrammasi. Yulduzning yorqinligi (L) uning to ia nurlanish energiyasini belgilaydi va u yuiduzning temperaturasi (T) va radiusiga bogiiq funksiya bilan ifodalanadi L=f(Te,R). Ikkinchi tomondan har bir spektral sinf (Sp) ga mansub yulduzlar m aium effektiv tem pera- turaga ega, ya’ni spektral sinf (Sp) bilan effektiv temperatura orasida m a’- lum funksional bogianish mavjud Te= tp(Sp) . Bu bogianishni yuqoridagi munosabatga qo‘ysak L=f(cp(Sp),R), yorqinlik (L) bilan spektral sinf orasidagi bogianishni topamiz. Bunday bogianish "spektr-yorqinlik" diagrammasi deb ataladi va u yulduzning yorqinligi uning spektral sinfiga (Sp) va radiusi
(R) ga bogiiqligini ko‘rsatadi. Har bir spektral sinfga m a iu m rang ko'rsatgichi mos keladi. Shuning uchun Sp o ‘rnida rang ko‘rsatgichi qoilaniladi.
M aiumki, yorqinlik bilan absolut kattalik orasida logarifmik bogianish M!-M 2=2.5 lg(L2/Lj) mavjud. Yorqinliklar keng diapazonni ishg‘ol etadi, absolut kattaliklar esa tor ( - 10m dan 19m gacha) diapazonda joylashadi, shuning uchun amalda L o‘mida M qoilaniladi. Dastlab fanga Gersshprung-

3.6-rasm. Spektr — yorqinlik diagrammasi.

103

Ressel (G-R) diagrammasi nomi bilan kirgan bu bog‘lanish hozirgi zamonda "spektr-yorqinlik" diagrammasi deb yuritiladi va unda ordinata o‘qi bo'ylah absolut yulduziy kattalik, absissa o ‘qi bo'ylab esa rang ko‘rsatkichi (B-V) qo‘yiladi. Bunday diagrammada har bir yulduz (S) bitta nuqta sifatida S (M, B-V) tasvirlanadi. Yulduzlar diagrammada yettita (3.6-rasmga qarang) yorqinlik sinfiga ajraladi: diagrammaning yuqori qismida chapdan o'nggacha gorizontal nuqtalar ketma-ketligi sifatida o‘tagigant (I) yulduzlar joylashadi. Ular ikkiga bo‘linadi, Ia - yorug‘ o‘ta gigantlar ( M = - 8m.O), Ib - normal o‘ta gigantlar (M =— 4m.5). Ulardan pastroqda (M =—2m.5) yorug* giganl lar joylashadi; diagrammada III bilan gigant yulduzlar o‘rni ( M = + lm.O) belgilangan; IV-subgigantlar bosh ketma-ketlik yulduzlari (V) dan ikki yulduz kattalikka yuqorida va subkarliklar (VI) shuncha pastda unga parallel joylashadi. Oq karliklar o ‘rni diagrammada (VII) raqam bilan belgilangan. Ularning yorqinligi V sinf yulduzlarnikidan ming marta kam. Shunday qilib spektr — yorqinlik diagrammasi ikki o‘lchamli diagrammadir. Unda yulduzlar absolut kattaligi (M) hamda spektral va yorqinlik sinflari bilan bog‘liq holda tasvirlanadi.
B) Massa-yorqinlik diagrammasi (bog‘lanishi).Yulduzlar gaz-chang bulutlarni gravitatsion kuch ostida siqilishi natijasida paydo boigan. Yulduz paydo boiishining dastlabki davrlarida u gravitatsion energiyasi hisobiga nurlanish sochgan. Maiumki, gravitatsion energiya massaga bogiiq. Demak, yulduzning yorqinligi uning massasiga bogiiq boiishi kerak. Massa (1Xt>) qancha katta boisa, yulduz shuncha ko‘p nurlanish chiqaradi.
Haqiqatdan ham massa (llj) bilan yorqinlik (L) orasida bogianish borligi aniqlangan. 3.7-rasmda massa-yorqinlik diagrammasi tasvirlangan. Ordinata o‘qi bo‘ylab bolometrik absolut yulduziy kattalik (Mb), absissa o‘qi bo‘ylab massa (tTj)) iogarifmlarida qo‘yilgan. Diagrammadan ko‘rinib turibdiki,
barcha sinf va yorqinlik- dagi yulduzlaming bitta " m a s s a - y o r q in l ik " munosabati bilan ifoda- lab bo‘lmaydi. Bu yerda yulduz massasi Quyosh massasi birliklarida be- rilgan. Absolut kattaligi past (Mb> 7m.5) bo‘l- gan yulduzlar uchun Lb= O-irrti15; —5m< m
< 7m.5 lar uchun esa Lb= 1.3lTt>39 tenglikni yozish mumkin. M <