Радиотехник тизимлар назарияси асослари

2.15-Rasm. Oy sirti surati.

Yo‘ldosh jismlar o ‘z sayyoralariga nisbatan juda kichik bo‘lib (Oy bundan mustasno), ularning massalari yig‘indisi sayyora massasini o‘n mingdan biridan (Uran uchun) to to‘rt mingdan birini (Saturn uchun) tashkil etadi. Oy massasi Yemikidan 81 marta kam va bu «ikki» samo jismni qo‘shaloq sayyora deb atashadi. Pluton (R = 1.5 ming km) va uning yo‘ldoshi Xaron ( R = 800 km) ham qo‘shaloq sayyora hisoblanadi.

Katta (R > 100 km) yo‘ldoshlar shar shakliga ega bo‘lgan qattiq sirtga ega jismlar bo‘lib, kichiklari — noto‘g‘ri shaklga ega qattiq jismlardir. Titan qalin va quyuq metan atmosferaga ega. Titanni 2004-yilda Yevropa Kosmik Agentligi (EKA) uchirgan «Kassini — Gyugens» nomidagi avtomatik stansiya tekshirdi. Triton ham atmosferaga ega. Ioda yetti marta vulqon otilishi qayd qilingan. Yo‘ldoshlar sirti Oynikiga o ‘xshaydi, ko‘plab kraterlar, chuqur- liklar kuzatiladi. Bu kraterlar vulqon otilishi (katta yo‘ldoshlarda) va osmondan yo‘ldosh yuziga tushgan toshlar (kichik yo‘ldoshlarda)ning uri - lishi natijasida hosil bo‘lgan. Yo‘ldoshlarning yuza qatlamini (po‘stlog‘i) g‘ovak (p ~ 1.5 g/sm 3) vulqonik lava hosil qilgan. Yo‘ldoshlar orasida Oy
80



yaxshi tekshirilgan va uning yuziga 4 marta ekspeditsiya tushirilb tekshirildi. Oy po‘stlog‘ining qalinligi 50—60 km, uni ostida 1000 km qalinlikda mantiya joylashgan. Mantiya radiusi 700 km bo‘lgan o ‘zakni o‘rab turadi. 0 ‘zakda temperatura 1000 K dan yuqori, bosim 6 • 105 atm. 0 ‘zak qattiq silikatdan iborat.
Oyning o‘rtacha zichligi p =3.35 g/sm 3, yuzida og‘irlik kuchi tezlanishi g =1.63 m /s2 (Yernikidan 6 marta kam). Oyning Yer atrofida va o‘z o‘qi atrofida aylanish davrlari bir xil 27d.32, shuning uchun Oy Yerga hamma vaqt bir tomoni bilan qaragan. Oyda uzun kunduz kecha kunlari (14d.8 Yer kuniga teng) davomida uning yuzi 403 K gacha qiziydi va kechasi 103 K gacha soviydi.
Oyni Yerga qaragan tomonida turli xil tuzilmalami ko'ramiz: doira shakldagi pasttekisliklar (ularga 18-asrda dengizlar deb nom berilgan), masalan, Sokinlik dengizi yoki Xavfli dengiz. Ularning ko'ndalang kesimi 200 dan 1200 km gacha. Eng katta (2000 km) past tekislik To‘fonlar okeani deb atalgan. Dengizlar va okeanlarda suv yo‘q va ulaming yuzi qorong'i modda bilan qoplangan (qotib qolgan vulqon moddasi)ligi uchun Yerdagi dengizni eslatadi. Dengizlar chegarasida qo‘ltiqlami ko‘rish mumkin. Uncha katta bo‘lmagan dumaloq shakldagi pasttekisliklar ko‘llar deb atalgan. Dengiz, okean va ko‘llar Oy yuzining 40 % ni egallaydi. Oy yuzining qolgan 60% qismi «quruqlik» (materik)lardir. Materiklar alohida tog‘lar va tog‘ tizmalari bilan kesilgan. Eng baland tog‘ cho'qqilari 8 km. Tog‘lar orasida uzun vodiylar joylashgan. Alp tog‘lari hosil qilgan vodiyning uzunligi 170 km, kengligi 5—15 km. Oy yuzida ko‘plab tekis tog'lar ko‘rinadi. TogMar ko‘plab har xil kattalikdagi kraterlar (dumaloq shakldagi hovuz, chuqurlik) bilan qoplangan. Ulaming diametri 1 m dan 250 km gacha. Ularga olimlarning nomlari berilgan: Arximed, Aristotel, Alfons, Ptolemey, Ulug‘bek va hokazo. Kraterlar halqasimon do‘nglik bilan o‘ralgan. 0 ‘rtasidagi tog‘cha kuzatiladigan kraterlar vulqon otilishi natijasida hosil bo'lgan. Oyda kuchsiz vulqonik jarayon hozir ham kuzatiladi. Shakli kamayga o‘xshagan kraterlar meteorit tushishi va portlashi natijasida hosil bo‘lgan. Astronavtlar boshqargan «Appolon» kosmik kemalari (AQSH) 1969—1972 besh marta Oyga qo‘ndirildi va 450 kg Oy jinsidan Yerga namuna keltirildi. Oyda Yerdagiga qaraganda xrom, titan va sirkaniy ko‘proq, kaliy va natriy kamroq. Oy jinsi g‘ovak (50%), mayda zarralar va chang (regolit deyiladi) ichida meteorit modda uchraydi. Bu jinslaming yoshi 4.5 mld yil, ya’ni Yer jinslarinikidek.