|
d) Uran va Neptun. Bu sayyoralar Quyoshdan Yerga qaraganda 19 va 30 marta uzoqda joylashgan, uning atrofida 84 va 164 yil davr bilan aylanadi. Ularning burchakiy diametri 4 yoy sekundidan kam va issiqlik nurlanishi shu darajada kamki, uni infraqizil va radiodiapazonda o‘lchash mumkin. Nazariy temperatura 90—50 K. Radiodiapazonda o‘lchashlarT~100 Kligini ko‘rsatdi. Bu sayyoralar spektrida metan va vodorod (H) tasmalari eng intensiv. Atmosferasi vodorod (85%) va geliy (15%) lardan tarkib topgan. Oxirgi 10 yilliklar davomida Uran Quyoshga o ‘zining aylanish qutbi bilan o'grilganligi uchun qutblarida T ekvatoridagidan katta bo‘lsa kerak, deb hisoblanar edi. 0 ‘lchashlar T hamma qismlarida kam farq qilishini ko'rsat- di. Sayyoralar ichki issiqlik manbaiga ega. Atmosfera bosimi 0.1 bar bo‘lgan qatlamda T =51 K minimal temperatura kuzatiladi, bu ichki qatlamlar tomon temperatura ortib boradi.
1977-yilda Uranda ham halqa borligi kashf etildi «Voyajer-2». Hozirgi kunda Uran atrofida 10 ta halqa (sayyora markazidan 42—54 ming km uzoqlikda) va 15 yo‘ldosh borligi (beshtasi Yerda turib, o‘ntasi «Voyajer-2» yordamida) aniqlangan. Eng kattasi Titaniya (2R = 1600 km) kraterlar bilan o‘yib tashlangan bir necha yuz km uzunlikdagi yoriqlar va boiinishlari bor. Neptun va Uran sirtida Yupiterdagidek bulut tuzilmalar yo‘q. Chunki bu sayyoralarda ammiak qotgan holatga o‘tgan, atmosferada bulutlar yo‘q, uni to iiq ko‘ramiz, shuning uchun bu sayyoralar spektrida metan tasmalari eng intensiv holatda. Neptunning o‘rtacha temperaturasi 35 K, Uranning sirt temperasidan (51 K) kam farq qiladi. Neptun yuzida tuzilmalar
ko‘rinmagani uchun uni o‘q atrofida aylanish davri noaniq topilgan.
Neptunning ikkita yo‘ldoshi bor: Triton (2R = 4000 km) va Nereida (juda kichik). Tritonni Neptun fazodan tortib olgan va yo‘ldoshga aylantirgan. Neptun atrofida ham halqa borligi aniqlangan.
2.6. Gigant sayyoraiarning ichki tuzilishi
Gigant sayyoralaming ichki tuzilishi faqat nazariy yo‘l bilan tekshiriladi va modeli sayyoraning kimyoviy tarkibiga, yengil va og‘ir elementlar miqdoriga bogiiq holda tuziladi. Yupiterning ehtimoliy yuqori kimyoviy tarkibi: 72% vodorod, 22% geliy va 6% og‘ir elementlar. Bu modelga ko‘ra, Yupiterni vodorod+geliy atmosferasi 5 rning km (0.08 R) chuqur- likkacha yetib boradi. Bulutlarning ustki qatlami ammiak kristallari va tom- chilaridan pastkilari suv tomchilaridan iborat. 5 ming km chuqurlikda bosim 200 ming atm, temperatura 2000°C. Bu qatlamda atmosfera keskin chegarasiz gaz suyuqlik qatlamga o ‘tadi. Suyuq qatlam ostida suyuq vodorod va geliy sohasi joylashgan va 24 000 km (0.35 R) chuqurlikda T= 11 000°C, bosim 3 mln atm. Bunday katta bosim ostida suyuq vodorod metallik fazaga o‘tadi, u elektr o'tkazuvchan moddaga aylanadi. 66 ming km chuqurlikda (0.94R) sayyora o‘zagi joylashgan. Bu yerda temperatura 25 000°C, bosim 20 mln atm. 0 ‘zak o ‘ta yuqori zichlikdagi suyuq holatda va kam miqdorda silikat
78
a r a l a s h g a n vodorod+geliydan tarkib lopgan. Bunday suyuq liolatdagi o‘zakda modda (plazma) oqimi magnit maydon hosil qiladi. 0 ‘zak markazida bosim 70 mln alm ., tem p e ra tu ra 30 ming K.
Saturnning ichki tu- 2.14-rasm. Ichki issiqlik manbayiga ega bohmagan
/ilishi Yupiternikiga o‘x- osmon jismlari uchun massa-radius bog‘lanishi.
shash. Qalinligi 1000 km atmosfera ostida geliy aralash suyuq vodorod qatlam joylashgan. 30 000 km chuqurlikda T=10 000 C, bosim 3 mln atm. 0.7—0.8 R chuqurlikda vodorod metaUik fazada elektr o+kazuvchan. Bu qatlam ostida sayyoraning metallik silikat o‘zagi joylashgan. 0 ‘zak massasi sayyora massasining 0.1 qismini tashkil etadi.
Sayyoralarning ichki qatlamlari gidrostatik muvozanatda bo‘ladi, ya’ni har bir ajratilgan hajm birligiga ta’sir etayotgan bosim kuchi tortish kuchiga teng va ular qarama-qarshi yo'nalgan. Gidrostatik muvozanat tenglamasi berilgan massa va kimyoviy tarkib uchun sayyora radiusini, har bir qatlamda zichlik va bosimni hisoblashga imkon beradi.
Sayyoralaming ichki qatlamlarini hisoblashda bosim ortishi bilan vodorod suyuq, gaz keyin qattiq va nihoyat suyuq metallik holatga o'tishini hisobga olish zarur. 2.14-rasmda «massa — radius» diagrammasi tasvirlangan. U faqat vodoroddan, geliydan yoki muzdan iborat shar uchun hisoblangan va diagrammada sayyoralar o‘mi ko+satilgan. Yupiter va Satum vodorod sharga yaqin joylashgan. Uran va Neptun sof geliydan iborat sharga yaqin joylashgan. Bu sayyoralarda og‘ir atomlar ko'proq boiganligi uchun ular bunday o‘rin egallagan: 50%— suv, 20%— vodorod va shuncha metan, 5% — ammiak.
2.7. Sayyoralar yoidoshlari
Quyosh o‘z atrofida aylanadigan sayyoralarga ega boiganidek, sayyora- larning ham atrofida ularga nisbatan kichik jismlar aylanadi. Bu jismlar sayyora yoidoshlari deb ataladi. Yer atrofida bitta (Oy), Marsda ikkita (Fobos, Deymos), Yupiterda 28 ta (11 tasi yaqinda topilgan), Saturnda 30 ta (13 tasi 2000—2001-yy.), Uranda 15 ta (10 tasini «Voyajer»), Neptunda 2 ta yoidosh aylanadi.
Bu yoidoshlarning eng kattasi Ganimed (Yupiterda, radiusi 2600 km), undan keyin Titan (Saturnda, 2440 km), Kallisto (Yupiterda, 2300 km), Triton (Neptunda, 1900 km), Io (Yupiterda, 1800 km), Oy (Yerda, 1738 km), Yevropa (Yupiterda, 1480 km), 16 yoidoshniki 100 km dan katta va 700 km dan kichik, qolganlari (55 ta) niki 3 km dan katta. Yana ham kichik (1 km) yoidoshlar soni yuzlab boiishi taxmin qilinmoqda.
79
Arzaxel Klaviy
Alfons
Reyt iTongomanton
Bord ;Jo ‘g‘ri devor
Pikkolomini jVeyss
Altay
N ektar dengizv ulutlar dengi/i
Kirill ~ G ippal
Feofil Hollik
Kapella./ dengizi
M o'llik :olemc\
dengizi, emelid
Mess’e
rimakli
Krizisl; eplcr
dengizi ronl.n
Prokl okeam
Tushla:
ko'li , opernik
Sokinlik' Alistarx
dengizi Prins
Ross arpat togiaii
Yuliy Sezar? 'Arximed
Menelay org‘arlar dengi/i
Gemus tog‘lari" K Geraklid buruni
amalar o ‘rfazi
Oydinlik debgizi togiari
Avtolik' aplas yarimoroii
Kavkaz o‘g‘ri chizma tog‘
Alp to g i a r i / Platon Platon Shpitsbergtn togiari Aristotel Apenina
Do'stlaringiz bilan baham: |
