Радиотехник тизимлар назарияси асослари

5.3. Galaktikalarning uzoqligini oMchash usullari

Hozirgi paytda galaktikalargacha bo‘lgan masofani aniqlashning o ‘ndan mtiq usuli ishlab chiqilgan. Ular orasida eng ishonchlilari quyidagilar:

a) Sefeidlar usuli. Bu usul uzun davrli sefeidlarda pulsatsiyalanish davri liilan yorqinlik (M) orasidagi bog‘lanishga asoslangan. Bu bog‘lanishga ko‘ra ilavri 40 kundan uzun sefeidlarning fotografik absolut kattaligi — 6m ga veladi. Agar yorug‘lik maksimumida sefeidning ko‘rinma yulduz kattaligi mnvix bo‘lsa, absolut kattaligini hisoblash formulasidan masofani hisoblash uehun quyidagi formulani topamiz r = 10' °2(Mm)=300 • 10°-2m ps. Bunday yorug‘ sefeidlarni Galaktika atroiida joylashgan 30 dan ortiq galaktikalarda kuzatish mumkin, demak, ularning uzoqligini aniqlash mumkin.
b) Yangi va o‘tayangi yulduzlar usuli. Yangi yulduzlarning maksimum- da yorqinligi qancha yuqori bo‘lsa, undan keyin yorqinlik shuncha tez pasayadi. Y orug‘likni m aksim um dan keyin pamayish sur’ati bilan maksimumdagi qiymati orasida bog‘lanish (Mvmax=-11.75m+ 2.51gt3, bunda l , — yorug‘ligini maksimumdan keyin uch birlikka kamayishi uchun ketgan vaqt, kunlarda) mavjud. Yangi yorug‘ligining katayish sur’atini o ‘lchab uni maksimumda absolut kattaligini hisoblash, demak (m-M ) ni topish va r-ni hisoblash mumkin.
I tip o‘tayangi yulduzlar yorug‘lik maksimumida o‘rtacha Mv = —18.7m,
II tipdagilar Mv= - 1 6 .3myulduziy kattalikka ega. Bu o ‘tayangilarni ulkan inasofalarda joylashgan galaktikalarda kuzatish uchun yetarli demakdir. Agar birorta galaktikada o ‘tayangi kuzatilsa va uning yorug‘ligini (m) o ‘zgarish egri chizug‘idan va spektridan uning tipini (I yoki II), demak (M) absolut kattaligi va (m-M) masofa moduli aniqlanishi mumkin.
d) Eng yorug‘ yulduzlar usuli. Galaktikada eng ko‘p yorug‘lik kuchi (yorqinlikka) ga ega bo‘lgan yulduzning absolut kattaligi M = —18.7m. Magellan Bulutlari, M31, M33 larda ham eng kuchli yulduzning absolut kattaligi shunday. Demak, masofasi nom a’lum galaktikalardagi eng kuchli yulduzning absolut kattaligi (M = -18 .7 m) bo‘lgani uchun, uning yorug‘ligi in o‘lchanib (m-M) ni topish mumkin.