Радиотехник тизимлар назарияси асослари

b) K vazarlar va kvazaglar. Kvazar — yulduzsimon radionurlanish manbayi. Birinchi kvazar (3S48) 1960-yil da T. Metyuz va A. Sendij (AQSH) tomonidan kashf etilgan. Bu Kaliforniya texnologiya institutida ishga tush- gan katta ajrata olish (5") kuchiga ega radiointerferometr yordamida baja- rildi. Yulduzsimon radiomanba 3S48 16mkattalikdagi yulduzsimon obyekt
175



bilan ustma-ust tushadi. Obyekt spektrining kuchli qizilga siljishi z =0, W bo'lgan. Kvazar 3S273 da qizilga siljish z =0,16; 3C9 spektrida esa z =2,0 Bunday siljishga u =0,8 c = 240 000 km/s tezlik mos keladi.
Agar kvazarlarni kosmik obyektlar deb hisoblansa, u holda 3C271 ning uzoqligi 3 mlrd yorug'lik yili, 3C9 niki esa 12 mlrd yorugdik yih Bunday uzoqlikda galaktikalar kuzatilmaydi. Kvazarning ko'rinma yulduziv kattaligiga asoslanib uning yorqinligi 1048 erg/s ni hisoblab topish mumkin Kvazarlar spektrida oddiy yulduzlardagi singari C, O, Na va boshqn kimyoviy elementlar chiziqlari bor; litiy, berilliy va borniki yo‘q. Tutasli spektrida energiyaning taqsimlanishi Plank taqsimotiga o‘xshamaydi: katln miqdorda ultrabinafsha rang ortiqlik va kuchli infraqizil nurlanish (maksimunn
70 mkm ga to ‘g‘ri keladi) chiqaradi. 200 ta kvazar rentgen nur sochadi. Kvazarlar yorqinligi optik diapazonda 1045 erg/s, infraqizilda 1049 erg/s.
Kvazar o‘z umri davomida 1061—1062 erg energiya sochgan. Bunday ulkan energiya qayerdan olinadi? Bu energiya 5 • 1061. modda «yonishi» natijasida hosil bo‘ladi. Biroq termoyadro reksiyalari samaradorligi bundan 140 marta kam.
Ko'pchilik astronomlarning fikricha, kvazarlar galaktikalaming yorug' o ‘zaklaridir. Yaqinda qo‘shaloq Q0954 + 561 va uchkarrali Q 1115 + 080 kvazar kashf etildi. Ularda qizilga siljishi bir xil. Shunday mulohaza mavjud: bu qo‘shaloq va karrali kvazarlar bitta kvazarga tegishli bo‘lib, uning nuri bizga yaqin joylashgan galaktika gravitatsion linza rolini bajargani uchun tortish maydonida egrilangan.
Shunday qilib, kvazarlar eng uzoq joylashgan o‘zagi aktiv bo'lgan galaktikalar bo‘lishi mumkin. Chunki ularning ko‘pchiligi z = 2 —3 ga teng qizilga siljishni ko‘rsatadi. Kvazarlar nihoyatda kuchli radionurlanish manbalari bo‘lganliklari uchun ularni z = 5 da ham ko‘rish mumkin, biroq bundaylari ko‘rinmaydi. Hozirgacha 2000 dan ortiq kvazar kashf etilgan, hisoblarning ko‘rsatishicha, kuzatish mumkin bo‘lganlari soni 10 000 ga yetishi kerak. Kvazarlar muammosi hozirgacha to‘la yechimga ega emas. Kim biladi, ular bizga noma’lum fizik qonunlar bilan bog‘liqdir. Oxirgi yillarda kvazarlar galaktika rivojlanishidagi qisqa muddatli bir bosqichdir, degan g‘oya o‘rga- nilmoqda. Galaktika, demak, kvazar markazida qora o‘ra mavjud. Qora o‘raga modda tushib turadi va tushayotganda tezligi yorug‘lik tezligiga yaqinlashadi. Qora o‘ra o‘z yaqinidagi yulduzlami ham yutaboshlaydi. Ular o‘raga ma’lum kritik masofagacha yaqinlashganda tortishish kuchi ta'sirida ular parchalanib ketadi. Moddaning bir qismi o‘raga tushadi, qolgani gaz bulutlar sifatida
tashqariga uloqtirib tashlanadi.