Радиотехник тизимлар назарияси асослари

5.5. Galaktikalar spektrida (chiziqlarning) qizilga siljishi va Xabbl qonuni
Galaktikalar uzoq va qo‘zg‘almas manbalar deb hisoblab, ularga nis- batan Quyoshning harakat tezligini o ‘lchash maqsadida 1912-yilda Ameri- ka astronom ii Vesto M. Slayfer (1875—1969) spiral tum an lik lar (galaktikalar) ning nuriy tezligini o‘lchashga kirishdi. 41 ta o‘lchangan tu- manlikdan 36 tasining spektrida chiziqlar qizil tomon AA. ga siljiganligini aniqladi. Bunday siljish (A^) ni doppler effekti bilan tushuntirish tabiiy
bo‘lgani sababli Jy : = ~c” = Z ’ Slayfer tum anliklar kuzatuvchidan
minglab km/s tezlik bilan uzoqlashmoqda degan xulosaga keldi (Quyoshning G alaktika m arkazi atrofida aylanish tezligi 250 km /s). Y uqorida aytganimizdek, 1923-yilda E. Xabbl galaktikalarning uzoqligini o‘lchab, galaktikalarning uzoqlashish tezligi bilan ular orasidagi masofada o ‘zaro bog‘lanish borligini tekshirdi. 1929-yilda E. Xabbl 36 ta galaktika spektrida chiziqlaming qizilga siljishiga va ulaming o‘zi o'lchagan masofalariga asoslanib
n _r = cZ = Hr
bog'lanishni topdi. Bu yerda, E1 — Xabbl doimiysi, uning bugungi kundagi qiymati (72=3) km /s Mps; r — galaktikaning uzoqligi; Mps-larda. Bu bog‘lanishga ko‘ra galaktika bizdan qancha uzoqda bo‘lsa, uning uzoqlashish
tezligi(n) shuncha katta bo'ladi. Shunday qilib, r ~ T 7 ^ r ~ ~ z yoki rH = cZ.
H a H
Endi absolut kattalik formulasidan quyidagini topamiz:
m =[ M — 5 — 5*lgH\ + SlgcZ.
Ya’ni m bilan cZ logarifmik bog‘lanishga ega. 5.5-rasmda lg(cZ) bilan ko'rinma yulduziy kattalik m orasidagi bog‘lanish tasvirlangan. Hozirgi kungacha 1500 dan ortiq galaktikaning qizilga siljishi aniqlangan. Eng xira galaktikalarda z ga v = 100 000 km/s to‘g‘ri keladi.
Ma'lumki, jismning harakat tezligi (n) yorug‘lik tezligi (c)ga yaqin- lashganda (z > 0,1) uning spektrida chiziqlarning nisbiy siljishi quyidagi formula yordamida topiladi:

1 r

167

www.ziyouz.com kutubxonasi

ya'ni v -> c da z Agar AX, = X ^{• . - 'i}
bo‘lsa, z = l va x>=0.6 ■c va z =2 bo‘lsa V
t>=0.8-c bo‘ladi. — bilan z orasidagi
bog‘lanish egri chizig'i 5.6-rasmda keltirilgan. Yerdan turib kuzatilgan eng uzoq galaktikalar (3S123, 3S318) ning qizilga siljishi z = 1 va nisbiy siljishi 0,6. Eng uzoq kvazar QO(173) niki z = 3,53
V
va —~0.86. Kvazarlarga keyinroq
qaytamiz. Hozir esa qizilga siljishning mo- hiyatiga nazar tashlaylik. Avvalo qizilga siljish galaktikalarning bir-biridan uzoqlashayotganini va Koinotning ken- gayotganini ko'rsatadi. Kengayish tezligi masofa ortishi bilan ortib boradi. Ikkin-
chidan agar yuqoridagi masofa (r) uchun ^{Kurinma yulduziy kattalik}
chiqarilgan formulaga H=73 km/s Mps _{5.5-rasm. Xabbl diagrammasi.}
va c = 3 105 km/s ni qo‘yib, masofani yorug‘lik yillarda (1 ps =3,26 yorug'lik
yili) ifodalasak, u holda r = 1.37-^
mlrd yil= 1.37 z mlrd yil, ya’ni r masofada kuzatilayotgan obyekt nuri bizga yetib kelishi uchun qancha vaqt o‘tganligini topamiz. Uchinchidan 5.6- rasmdan ko‘rish mumkinki u —>c z->
Radiodiapazonda eng yorug‘ bo‘lgan
kvazarlarning nisbiy siljishi z > 5 bo‘lganda ham kuzatish mumkin. Biroq u la r k u zatilm ay d i. K o 'r in ish d a n kvazarlar Koinotning tashqi chegarasi yaqinida joylashgan (z » 4) obyektlardir. Ularning nurlanishi 7 mld yil oldin sochilgan. Yuqorida biz Galaktikaning yoshi >13 mlrd yil degan xulosaga
k elg an edik. D em ak , k v azarlar _{Uzoqlashish tezligi, v/s}
kengayotgan koinotning eng tashqi
chegarasida bo‘lsa, ular birinchilar ^{5.6-rasm. Gaiaktikadan tashqarida}
qatori hosil bo'lgan va eng «keksa» _sii^{joylashgan obyektlarni qizilga} _gi obyektlar bo‘lishi kerak degan fikrga _o ^{jishi (z) biian uzoqlashish tezli} _i kelinadi. Kvazarlarning tabiatini ko‘rib ^{rasidagi bog‘Ianish. Eng uzokdag}