Радиотехник тизимлар назарияси асослари

4.6. Galaktikaning tuzilishi va tarkibi
Galaktika markazida diametri 1 parsek bo‘lgan o‘zakcha joylashgan. Unda yulduz zichligi 106 '/ps3. 0 ‘zakcha ichida kuchli radio va infraqizil nurlanish sochadigan yulduzsimon obyekt (diametri < 10 a.b. o‘ta katta massaga ega bo‘lgan qora o‘ra) joylashgan bo‘lishi mumkin. 0 ‘zakcha ellips shaklidagi (15x30 ps) o ‘zak ichida joylashgan. 0 ‘zakni diametri 1600 ps bo‘lgan gaz disk o ‘rab turadi. 0 ‘zak atrofming kattaligi 4.8x3.1 kps bo‘lgan markaziy quyuqma o‘rab turadi. Osmonda u 28° x 18° kattalikda Aqrab va Qavs yulduz turkumlarida ko‘rinadi. U asosan qizil gigant va karlik yulduzlardan iborat. Markaziy quyuqmada 200 km/s tezlik bilan kengayayotgan zich gaz oqimlari kuzatiladi. Spiral tarmoqlar ana shu markaziy quyuqmadan boshlanadi.
Galaktika to‘rtta spiral tarmoqqa ega: birinchi tarmoqning o‘rtacha radiusi 3 kps. U ionlangan vodoroddan tarkib topgan va bu tarmoq 50 km/s tezlik bilan kengaymoqda; ikkinchi tarmoq Galaktika markazidan 6—7 kps masofada joylashgan va u neytral vodoroddan va ko‘plab qaynoq (O va B sinf)
159

www.ziyouz.com kutubxonasi

yulduzlardan iborat. Bu tarmoq 'W Qavs yulduz t urkumidan
o‘tkanligi uchun Qavs yengi
90*.
deb ataladi; uchinchi tarmoq
(Orion engi) neytral vodorod va havorang-oq yulduzlardan tarkib topgan. Uning kengligi 2—3 kps, Quyosh o ‘z say- yoralar tizimi bilan ana shu tarm oq a’zosi hisoblanadi. Uning chetlarida Galaktika markazidan 10 kps uzoqlikda joylashgan; to‘rtinchi tarmoq (Persey yengi) Galaktikani eng tashqi tarm og'i uning tashqi chegarasi 15 kps maso-
_{fagacha yetadi. Tarmoqlar ichi-} 4 .16-rasm. Vodorod gazining taqsimlanishi
bo‘yicha Galaktikaning spiral ko‘rinishi ^{dagi yulduzlar qaynoq va yosh} (yoysimon kesmalar). H l l sohaiar: kvadratlar ^{bo‘lib, tarmoqning tashqarisida} (radioda), ayianachaiar (optikada), to‘g‘ri
nisbatan past temperaturali ^{to‘rtburchakIar (21 sm da).}
keksa yulduzlar kuzatiladi.
Har xil fizik xususiyatga ega yulduzlarning osmonda joylashishiga ko‘ra ular Galaktikaning tekisligidan har xil balandlik (z)da joylashgan beshta tashkil etuvchiga bo‘linadi (4.17-rasm). B i r i n c h i s i — sferik tashkil etuvchi bo‘lib, unga RR-Lir (Liraning RR i) singari yulduzlar va sharsimon yulduz to'dalari kiradi. Bular Ga-
laktika tekisligidan eng chetlarda ham kuzatiladi. Bu yulduzlar keksa, sovuq, qizil gigant yulduzlar bo‘lib, Galaktika tekisligidan chiqib fazoga sochilib ketgan.
I k k i n c h i s i oraliq sferik tashkil etuvchi bo‘lib, unga katta fazoviy tezlikka ega A va F sinfga mans ub yulduzlar, uzun davrli o‘z- garuvchan yulduzlar kiradi. U c h i n c h i s i oraliq disk- sim on b o ‘lib, unga bosh
^{ketma-ketlik yulduzlarning} 4.17-rasm. Galaktikani tashkil etuvchilari: I — sferik ^{asosiy qismi Quyosh, yangi} tashkil etuvchi yoki galo (toj), II — oraliq sferik yul duzl ar va pl ane t a r ^{tashkil etuvchi, III — gardish (disk), IV— keksa}
_{tumanliklar, qizil gigantlar} yassi tashkil etuvchi, V— yosh tashkil etuvchi.
160



I iudi. T o ‘ r t i n c h i s i eski yassi oraliq tizim bo‘lib, unga A sinfga mansub Mihluzlar, uzun davrli sefeidlar, tarqoq yulduz to 'dalari kiradi. II i' s h i n c h i s i yosh oraliq tizim bo‘lib, unga O va B sinfga mansub qaynoq u Savrning T-si singari yulduzlar, gaz va chang bulutlar (molekular bulutlar) I iradi. Bu tashkil etuvchilar bir-birlaridan og‘ir atomlar miqdori bilan farq qiladi. Masalan, sferik tashkil etuvchi (1) yulduzlarida metallar miqdori vosli yassiga (5) kiradigan yulduzlardan 100 martagacha kichik. Sferik tashkil
■mvchi yulduzlari yosh yassi yulduzlaridan 100 marta keksa.
Galaktika tashkil etuvchilarining ayrim fizik ko‘rsatkichlari 4.6-jadvalda kdlirilgan.
4 .6-jadval


_{Oraliq tizim} Balandlikshkalasi Og'ir elementlar Baholangan yoshi,