Радиотехник тизимлар назарияси асослари

e) Galaktikaning markaziy qismlarida gaz. Galaktikaning markaziga
yaqinlashgan sari qarash chizigini kesib o‘tadigan chang bulutlar soni ko‘paya boradi va ulaming orqasidagi yulduzlar va diffuz tumanliklar nuri chang bulutlarda yutilishi (30n‘ gacha) natijasida koiinmaydilar. XX asming ikkinchi yarmida radio, infraqizil va rentgen-astronomiyaning rivojlanishi tufayli Galaktika markazini kuzatish va o ‘rganish imkoniyati tugildi.
157



-vs'sr -

S7"W m.V % rr* 62m$ j ' s j '- _{2 9 '}

To‘g‘ri chiqishi (1950)
4.14-rasm. Galaktika markazining infraqizil (chapda) va radio diapazon (6 sm)da (o‘ngda) izointensivlik xaritasi (SgrA). Infraqizil xarita chetlarida nuqtasimon manbalarning [Ne II] chizig‘i nurida kesimlari keltirilgan.
Infraqizil va radiokuzatishlar Galaktika markazi yaqinida bir necha HII sohaga ega quyuq markazlarni ko'rsatdi. Eng kuchli manbalarga Qavs A (Sgr A) va Qavs B (Sgr B) (4.14-rasm) nom berildi (Galaktika markazi Qavs turkumida joylashgan). Sgr A to'ppa to‘g‘ri markazida joylashgan. Uning o‘rtasida nuqtasimon infraqizil manba IRS-16 joylashgan. Radiodiapazonda u Sgr A-West deb ataladi. U kichik maydonchada kuzatiiadigan 14 ta nuqtasimon radiomanbaning biri bo‘lib, uning ko‘ndalang kesimi < 10
a.b. va IRS-16 Galaktika markazi. Uning atrofida, undan 1.5 ps uzoqhkkacha, 107 ta yulduz joylashgan. Ya’ni Galaktika markazida yulduz konsentratsiyasi Quyosh atrofidagidan million marta kattadir. IRS-16 (radioxaritada 1) o‘tayuqori massaga ega qora o ‘ra bo‘lishi kerk. IRS-16 spektming infraqizil (12—13 mkm) qismida [Ne II], [Ar II] va [Ar III] ionlarning taqiqlan- gan chiziqlari kuzatiladi. [Ar III] chizig‘i [Ar II] nikiga nisbatan kuchsiz- roq, demak T ^ 35 000 K. Bu chiziqlarni hosil qiladigan manba qaynoq yulduz bo‘lsa, ular ko‘p (100 dan ortiq) bo'lishi kerak. Bunday manba bitta juda katta massaga ega qora o‘ra bo‘lishi ham mumkin.
Galaktika markazining rentgen tasviri infraqizil yoki radio «tasvir» singari yaqqol ko‘zga tashlanmaydi, u boshqa rentgen manbalar singaridir. Gamma nurlanish ham aniq emas.
Sgr A da nuqtasimon manbalar bilan bir qatorda Galaktika o ‘zagidan ko'tarilgan ulkan (50 ps) gumbazsimon va Galaktika tekisligidan shimolga tomon 200 ps masofagacha otilib chiqqan tuzilmalar kuzatilgan.
Galaktika markazi atrofida (Sgr A, B...) molekular (SO) nurlanish sochadi. Bunday nurlanish izofot xaritalari uzoq infraqizil diapazon (40- 350 mkm) va 6 sm radionurlanish xaritalari bilan ustma-ust mos tushishi aniqlandi.
158



Y ern in g H E A O - 1 , EXOSAT (1984 -y.) nom li sun’iy yo‘ldoshlariga o'matilgan rentgen teleskoplar yordamida Galaktikaning rentgen xaritasi olindi. Xaritada Somon Yo‘li- ning Galaktika markazi tomo- nidagi qismi kengligi 10° va undan chetda 2° gacha torayi-
4 .15-rasm. Rentgen nurlarda Somon yoMining shini ko'rish mumkin. Xaritada Galaktika markazidan ± 90° ikkala tomoni _{ko‘plab nuqtasim on rentgen} ^{ko‘rinishi.} nurlanish manbalari topilgan.
lllar qaynoq yulduzlar bilan bog‘liq. Nuqtalar orasidagi diffuz rentgen niirlanishni tushuntirish muammo bo‘lib qolmoqda.
Galaktikada gaz uning spiral tarmoqlari (yenglari) bo‘ylab yupqa qatlamda joylashgan va u tarmoq bo‘ylab markazdan chetga tomon oqadi. Tarmoqda gaz zichligi atrofdagidan o‘n marta ko‘p. Gaz zichligi Galaktika tekisligida maksimal qiymatda bo‘lib, undan ikkala tomonga uzoqlashgan sari kamayib bormoqda. Chegarasida zichlik 2 marta kamaygan, qatlamning kengligi 75 + 125 ps. Tarmoq bo‘ylab oqayotgan gazning tezligi Galaktika markazi yaqinida 200 km/s, unga yaqin joylashgan birinchi 3 kps li tarmoqda 50 km/s va eng chetgi to ‘rtinchi (Persey) tarmoqda 7 km/s ga teng. Speral larmoqlar yulduzlarning joylashishida ham kuzatiladi. Yosh yulduzlar speral tarmoqlar bo‘ylab joylashgan.
Bu natijalar ham yulduzlar gaz + chang bulutidan hosil bo‘lgan degan xulosaga olib keladi. Yuqorida keltirilganlardan ko'rinib turibdiki, Galaktika markazidan tashqariga qarab yo‘nalgan modda oqimi mavjud va bu oqim spiral tarmoqlar bo'ylab yo‘nalgan.