Рақамли иқтисодиёт

Рақамли иқтисодиёт” фанидан якуний назорат саволлари
Вариант №23
Ўзбекистонда рақамли иқтисодиётни ривожлантиришнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари.
Илғор технологиялар моҳияти ва аҳамияти.
Big Data бозори таҳлили.
3.Big data – bu katta hajmli va xilma-xil tarkiblangan va tarkiblanmagan maʼlumotlar hamda ularni qayta ishlash usullari boʻlib, ular axborotni taqsimotli tahlil qilish imkonini beradi.
Katta hajmli maʼlumotlarning tahlili avvaldan nomaʼlum boʻlgan yangi axborotni olish uchun amalga oshiriladi. Bunday topilma-ixtirolar topishmoq, tasodifiy anglashni bildiruvchi insayt deb yuritiladi.

Volume Hajm

Fizik hajmi
Velocity Tezlik
Maʼlumotlar doimiy yangilanib boradi, bu ularni doimiy qayta ishlashni talab etadi. Variety Xilma-xillik
Maʼlumotlar bir jinsli formatga ega boʻlmaydi, ular tarkiblangan va tarkiblanmagan tuzilishga ega boʻlishi mumkin.

Big Data nima ekanligini yaxshiroq tushunish uchun 5 Vs qoʻllaniladi:

Volume
Har soniyada hosil boʻladigan katta hajmdagi maʼlumotlarga ishora qiladi. Gap Terabayt haqida emas, balki Zettabayt yoki Brontobayt haqida bormoqda. Agar kishilik jamiyati paydo boʻlgandan buyon 2008 yilgacha dunyoda hosil boʻlgan barcha maʼlumotlarni oladigan boʻlsak, tez orada har daqiqada bir xil, yaʼni shuncha miqdordagi maʼlumotlar hosil boʻlmoqda. Bu koʻp maʼlumotlar toʻplamlarini anʼanaviy maʼlumotlar bazasi texnologiyasidan foydalangan holda saqlash va tahlil qilish uchun juda kattalik qiladi. Katta maʼlumotlar bilan ishlovchi yangi vositalari taqsimlangan tizimlardan foydalanadi, shu bilan dunyoning istalgan nuqtasida joylashgan maʼlumotlar bazalari boʻyicha axborotlarni saqlashimiz va tahlil qilishimiz mumkin.

Variety
Endilikda biz foydalanishimiz mumkin boʻlgan har xil maʼlumotlarni anglatadi. Ilgari biz faqat jadvallarga yoki maʼlumotlar bazalariga, masalan, moliyaviy maʼlumotlar yaxshi joylashtirilgan tuzilgan maʼlumotlarga eʼtibor qaratdik. Darhaqiqat, dunyodagi maʼlumotlarning 80% tarkibiy tuzilishga ega emas (matn, rasm, video, ovoz, va hokazo). Katta maʼlumotlar texnologiyasi yordamida biz endi har xil turdagi maʼlumotlarni, masalan, xabarlar, ijtimoiy tarmoqlardagi suhbatlar, fotosuratlar, sensor maʼlumotlarini tahlil qilib, birlashtira olamiz. Jumladan, video yoki ovozli yozuvlarni.

Velocity
Yangi maʼlumotlar hosil boʻlish tezligi va maʼlumotlar atrofida aylanish tezligini anglatadi. Bir necha soniya ichida ijtimoiy tarmoqlardagi xabarlarning tarqalishini oʻylab koʻring. Texnologiya hozirda maʼlumotni hech bir maʼlumotlar bazalariga joylashtirmasdan, ularni yaratish paytida (baʼzan xotirada tahlil qilish deb ataladi) tahlil qilishga imkon beradi.

Value Veracity

Keyinchalik Big Data-ni koʻrib chiqishda yana ikki V ni hisobga olish kerak:
Qiymat! va Ishonchlilik!
Agar biz ularni qiymatga aylantirmasak va ishonchliligini taʼminlay olmasak, katta maʼlumotlarga kirishimiz yaxshi emas.
Kompaniyalar oʻzlarining katta maʼlumotlaridan ajoyib qiymat ishlab chiqarishni boshlaydilar.

Hozirda biz faqat katta maʼlumotli iqtisodiyotiga aylanishning boshlanishini koʻrib turibmiz. Big Data-ning oqibatlarini jiddiy koʻrib chiqmaydigan har qanday biznes uchun orqada qolish xavfini tugʻdiradi.

Big datani funksiya va vazifalari
Big Data — yangilanib boradigan axborotni qayta ishlanmagan maʼlumotlarining shaxsiy massivi
Data mining — maʼlumotlarni qayta ishlash va tarkiblash jarayoni, qonuniyatlarni aniqlash uchun tahlil bosqichi
Machine learning — tahlil jarayonida aniqlangan bogʻlanishlar asosida mashinali oʻqish jarayoni
Doimiy yangilanib boradigan katta axborot hajmini saqlash va boshqarish
Xilma-xil maʼlumotlarni tarkiblash, umumiy maxrajga keltirish uchun yashirin va kutilmagan bogʻliqliklarni qidirish
Qayta ishlangan va tarkiblangan maʼlumotlar asosida tahlil etish va prognozlash
• Big datada qoʻllaniladigan texnika va tahlil metodlari
• Texnika va texnologiyalar
Data Mining;
Kraudsorsing;
Mashinali oʻqish;
Sunʼiy neyron tarmoqlar;
Obrazlarni anglash-tanish;
Prognozli analitika;
Imitasion modellashtirish;
Keng-tizimli tahlil;
Statistik analiz;
Analitik maʼlumotlarni vizuallashtirish.
• Texnologiyalar
NoSQL;
MapReduce;
Hadoop;
R;
Apparatli yechimlar.
Ustunli BD (ClickHouse)
BigData tahlil texnologiyalari
 MapReduce – katta sonli («nodlar» deb ataluvchi) kompʼyuterlardan foydalangan holda taqsimlangan masalalarning ayrim toʻplamlarini hisoblash uchun freymvork boʻlib, klaster tarzida shakllangan, Google kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan.
 Hadoop – xizmatlar toʻplami, nabor utilit bibliotek i programmniy karkas dlya razrabotki i vipolneniya raspredelyonnix programm, rabotayuщix na klasterax iz soten i tisyach uzlov.
 NoSql - ryad podxodov, napravlennix na realizasiyu xraniliщ baz dannix, imeyuщix suщestvennie otlichiya ot modeley, ispolʼzuemix v tradisionnix relyasionnix SUBD s dostupom k dannim sredstvami yazika SQL. Primenyaetsya k bazam dannix, v kotorix delayetsya popitka reshitʼ problemi masshtabiruemosti i dostupnosti za schyot atomarnosti i soglasovannosti dannix

Yondashuvlar farqi

Anʼanaviy tahlil
1. Unchalik katta boʻlmagan maʼlumotlar paketini bosqichma-bosqich tahlil etish
2.Qayta ishlashdan oldin maʼlumotlarni tahrirlash va saralash
3. Gipotezani startlash va uni maʼlumotlarga nisbatan test qilish
4. Maʼlumotlar yigʻiladi, qayta ishlanadi, saqlanadi va shundan keyingina tahlil qilinadi
Big Data
1. Olish mumkin boʻlgan maʼlumotlar butun massivini darhol qayta ishlash
2. Maʼlumotlar ularning chiqish koʻrinishida qayta ishlanadi
3. Qidirilayotgan axborotni olgungacha barcha maʼlumotlarning korrelyasiyasini topish
4. Kelib tushganlik mezoniga koʻra, katta maʼlumotlarni real vaqt birligida qayta ishlash va tahlil etish
Biznesda Big Data
Katta maʼlumotlar bilan ishlovchilarni shartli ravishda bir nechta guruhga boʻlish mumkin:
Infratuzilma taʼminotchilari — maʼlumotlarni saqlash va qayta ishlashga tayyorlash vazifasini hal etishadi. Masalan: IBM, Microsoft, Oracle, Sap
Datamaynerlar —algoritm razrabotchiklari, buyurtmachilarga narxlarga oid maʼlumotlarni qiyoslashga yordam beradi. Ular orasida: Yandex Data Factory, CleverData kabilar mashhur
Tizimli integratorlar — mijoz tomonda turib katta maʼlumotlarni tahlil qilish tizimini joriy etuvchi kompaniyalar. Misol uchun: «Fors», «Krok» i dr
Isteʼmolchilar — dasturiy-qurilma toʻplamlarini sotib oluvchi va konsulʼtantlarga algoritmlarni buyurtma qiluvchi kompaniyalar. Bular «Sberbank», «Gazprom», «MTS», «Megafon»
Tayyor servislar razrabotchiklari — Katta maʼlumotlarga dostup asosida tayyor yechimlarni taklif etishadi. Ular Big Datani keng doiradagi foydalanuvchilar uchun imkoniyatlarini ochib berishadi.

• Marketingda Big Data

• Marketingda katta maʼlumotlar nima uchun kerak?
• Kompaniya toʻgʻrisidagi axborot massivlarini tahlil qilish yangi imkoniyatlarni ochadi:
Biznes ishini raqamlarda tushunish.
Raqobatchilarni oʻrganish .
Oʻzining mijozlarini bilib olish.
Big Data servislari:
1S-Bitriks BigData – savdo takliflarini personallashtirish servisi
RTB Media – raqamli reklama xaridlarini boshqarish boʻyicha servis
Alytics – avtomatlashgan kontekst reklama va interaktiv hisobotlarni ilgʻor analiz qilish tizimi
2.Minglab maxsus jurnallardagi millinlab maqolalarni tahlil qilish asnosida tadqiqotchilar ularda oʻzaro bogʻliq iqtibosliklarni aniqlashgan.
Klasterli tahlil yordamida bunday bogʻliqliklar eng kuchli boʻlgan jurnallarni ajratib olishgan.

Info-texnologiyalar

Xamma axborotni olish imkoniyati mavjud
Kompʼyuterlar tezligi barqaror oʻsadi
Global tarmoq butun dunyoni qamrab oladi
Qurilmalar tobora qulaylashib boradi

Bio-texnologiyalar

Sunʼiy organlar yetishtiriladi
Kibernetik organlar yaratiladi
Genomlarni rasshifrovkasi tugallanadi
E.coli modellashtirish loyihasi boshlanadi
Qarishga qarshi kurashish boʻyicha ish olib boriladi

Nano-texnologiyalar

Oʻlchami 20 000 atomgacha boʻlgan nanomashinalar modellashtiriladi.
Nanoavtomobil»ning detallari yaratiladi
Kogno-texnologiyalar
Miya anglash faoliyatining tayanch tamoyillari
Bevosita interfeyslar yaratiladi
(harakat, koʻrish, eshitish)
• Samarali nootropiklar sotuvga chiqadi
• Miyaning mukammal xaritalari yaratiladi
• Miyani modellashtirish loyihasi yoʻlga qoʻyildi
Texnologiyalarning konvergensiyasi
• Robototexnika (nano-info)
• Virtualʼ reallik (kogno-info)
• Kiborgizasiya (bio-info)
• Sunʼiy intellekt (kogno-info)

• NBIC-konvergensiyaning

farqlanuvchi xususiyatlari:
1) Ilmiy va texnologik sohalardagi intensiv oʻzaro taʼsir;
2) Koʻrish va taʼsir kengligi— materyaning atom darajasidan aqlli tizimlargacha;
3) nihoyat — eng muhimi — inson rivojlanish imkoniyatlari oʻsishining texnologik istiqboli

1.Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori
Oʻzbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida PQ-3832 03.07.2018

Iqtisodiyotning raqamli sektorini rivojlantirish borasida davlat tomonidan keng koʻlamli chora-tadbirlar koʻrilmoqda, elektron hujjat aylanishi tizimlari joriy etilmoqda, elektron toʻlovlar rivojlantirilmoqda va elektron tijorat sohasidagi normativ-huquqiy baza takomillashtirilmoqda.

Axborot-texnologik platformalarda faoliyat koʻrsatadigan raqamli iqtisodiyot jadal rivojlanmoqda, bu esa shunday platformalarning yangi modellarini yaratish zaruratini taqozo etmoqda.
«Blokcheyn» texnologiyalari (maʼlumotlarning taqsimlangan reestri texnologiyalari), «sunʼiy aql», superkompʼyuterlar imkoniyatlaridan foydalanish, shuningdek, kripto-aktivlar boʻyicha faoliyat jahonning koʻplab mamlakatlarida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi.
«Blokcheyn» texnologiyalari nafaqat iqtisodiyotning koʻplab sektorlariga, balki davlat boshqaruvi tizimiga va boshqa jamoatchilik munosabatlariga asta-sekin joriy etilmoqda.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi raqamli iqtisodiyotni joriy etish va rivojlantirish sohasidagi vakolatli organ hisoblanadi.
* «blokcheyn» texnologiyalari joriy etiladigan aniq faoliyat sohalari manfaatdor vazirlik va idoralarning takliflari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi tomonidan belgilanadi.
* raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishni va «blokcheyn» texnologiyalarini joriy etishni nazarda tutadigan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligida majburiy tartibda ekspertizadan oʻtkazilishi lozim;
* kripto-aktivlar aylanmasi maxsus normativ-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi;
* yuridik va jismoniy shaxslarning kripto-aktivlar aylanmasi bilan bogʻliq operasiyalari, jumladan norezidentlar tomonidan amalga oshiriladigan operasiyalar soliq solinadigan obʼekt hisoblanmaydi, mazkur operasiyalar yuzasidan olingan daromadlar esa soliqlar va boshqa majburiy toʻlovlar boʻyicha soliq solinadigan bazaga kiritilmaydi;
* kripto-aktivlar aylanmasi sohasidagi faoliyatni amalga oshirish uchun belgilangan tartibda lisenziya olgan shaxslar tomonidan oʻtkaziladigan kripto-aktivlar aylanmasi bilan bogʻlik valyuta operasiyalariga valyutani tartibga solish toʻgʻrisidagi qonun hujjatlari normalari tatbiq etilmaydi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi hamda Axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi 2018 — 2020 yillarda quyidagilarni nazarda tutuvchi «Blokcheyn» texnologiyalarini rivojlantirish dasturini ishlab chiqib va amalga oshiradilar:
a) kripto-aktivlar aylanmasi sohasidagi faoliyatni, jumladan mazkur faoliyatni tashkil etishning huquqiy asoslarini yaratish orqali joriy etish va rivojlantirish, bunda kripto-aktivlarni mahalliy va xalqaro kripto-birjalarda realizasiya qilish imkoniyatini nazarda tutishni;
b) 2021 yil 1 yanvardan boshlab «blokcheyn» texnologiyalarini:
*davlat organlari faoliyatiga, jumladan boshqa davlat organlari va tashkilotlari bilan hamkorlik qilishda, davlat xaridlarini amalga oshirishda, davlat xizmatlarini koʻrsatishda, shaxs toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni verifikasiyalashda tatbiq etishni;
*davlat reestrlari, klassifikatorlari va boshqa maʼlumotlar bazalarini yuritishda, jumladan ularga kiritilgan axborotni yangilash va undan foydalanishda joriy etishni;
*ustav fondida davlatning ishtiroki ustuvor boʻlgan yirik tijorat tashkilotlarining korporativ boshqaruvi tizimiga, jumladan biznes-jarayonlarni takomillashtirish, ishlab chiqarish, maʼmuriy va operasion jarayonlarni maqbullashtirish, shuningdek, zamonaviy menejmentni tatbiq etish va resurslarni boshqarish uchun tatbiq etishni;
kliring operasiyalarida, toʻlovlarni amalga oshirishda, savdoga oid moliyalashda (akkreditiv), shuningdek, loyihalarga kredit berishda joriy etishni.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida raqamli infratuzilmani yanada modernizasiya qilish chora-tadbirlari toʻgʻrisida PQ-4022 21.11.2018

Keyingi vaqtda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish boʻyicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda, davlat organlari va boshqa tashkilotlarda elektron hujjat almashinuvi hamda jismoniy va yuridik shaxslarga xizmat koʻrsatish uchun elektron tijorat tizimlari bosqichma-bosqich joriy etilmoqda.

Shu bilan birga, sohadagi ishlar haqiqiy ahvolining tahlili markazlashgan maʼlumotlar tizimiga integrasiyani taʼminlaydigan yagona axborot-texnologik platformaning mavjud emasligi natijasida joriy etilayotgan dasturiy hujjatlar tarqoq ekanini koʻrsatmoqda.
Рақамли иқтисодиёт” фанидан якуний назорат саволлари
Вариант №24
Маълумотларни қайта ишлаш технологияси.
Глобал булутли бозор.
Автоматлашган ўқитиш (machine learning) ва нейрон тармоқлар.