R1 splablikasi oliy ya o'rta

Bu logopedik metodiko onoliz va siriez qilish malaOalari Oonemoiik u٩uv yooshi rrvojlonmogonirgi notijosido yozmo nutqda yuzoga kelgon kamchiliklarni bortarof etishgo mo'ljallangan.

Logoped O.V.Pravdino yozmo nutqdagi ucl

bosqichda bartaraf etisbni tovsiyo etgon. Birinchi boskicida jorangli va jarangsiz. portlovchi p. t. к tovush va harflar asosida differensiatsiya ishlarini o‘tkazish tavsiya etiladi. Bu bosqichda sh. j. 1. r kabi artikuiatsiyasi murakkab tovushlarni talaffuz etishga o'rgatish uchun tayyorlovchi artikulyatsion mashqlarni o'tkazish. avrim grammatik tushunchalar ustida ishlash tavsiya etiladi. Ikkinchi bosqichda s. z. sh. s. ch. b. g. d. 1. r kabi tovushlar talaffuzini yoMga qo'yish. avtomatizatsiya va differensiatsiya ustida ishlash ko'zda tutiladi. Bu bosqichdagi har bir mashg'ulotda bo’gkn. so’z va gaplarni analiz va sintez qilishga o‘rgatish ishlari asosiy o'rinni egallashi kerak. Uchinchi bosqich bir- biriga bogMangan og‘zaki xamda yozma nutqni o'stirish yoMi bilan dastlabki bosqichlarda to'g‘ri talaffuz. etishga o'rgatilgan tovushlarni mastuxkamlash (avtomatizatsiya) va bir-biridan ajratishga (differensiatsiya) o'rgatishga tavsiya etiladi.

Ko'pgina logoped olimlar (M.УE.Xvatsev, R.YE.Levina. F.A.Rau. R.l.Lalaveva. I.K.Sadovnikova L.N. Уafilinkova R.M.Boskis va boshqalar) vozma nutqdagi kamchiliklarni og'zaki nutqning yaxshi rivojlanmaganligi natijasida vuzaga keladigan nukson deb bilib. ularni og'zaki nutqni rivojlantirish orqali. butun nutq sistemasi ustida izchillik bilan maxsus ishlar olib borish orqali bartaraf etish metodikasini tavsiya etganlar. Ushbu metodika bo'yicha mashg'ulotlarda tovush. bo‘g‘in. so'z. gap va bogMangan nutk ustida ishlash talab etiladi. Biroq bu ishlarning yo'nalishi. mundarijasi yozma nutq nuqsonlariga ega boMgan kishilarning umumiy bilim doirasini. o'qish va yozma qobiliyatini. o'qish va yozishda nimadan qiynalishini. qanday xatolar qilishini. ularning kelib chiqish sabablarini hisobga olgan holda belgilanadi.

50. 
    F.Spirova va O.M.Уastrebovalar boshlang‘ich maktab o'quvchilari nutqida kuzatiladigan yozma nutqdagi kamchiliklarni butun nutq sistema ustida uch bosqichda ish olib borish orqali bartaraf etishni tavsiya etadilar. Birinchi bosqichda fonetika - fonematik komponent ustida quyidagi ishlarni o'tkazish ko‘zda tutiladi: E So'zning tovushlardan tuzilishi haqidagi tasavvurlarini shakl lantirish; 2. Fonematik uquv hamda analiz-sint‘/ malakalarini rivojlantirish; 3. Talaffuz kamchiliklarini bartaraf etish. Birinchi bosqichda bolalar diqqati. xotirasini rivojlantirish. ularni o‘z-o'zini boshqarish. tekshirib borishga o'rgatish. savollarga aniq. toMiq javob berishga o'rgatish talab etiladi. Ikkinchi bosqichda leksiko-grammatik kamchiliklarni bartaraf etish. eshitish idrokini rivojlantirish ishlari olib boriladi. Uchinchi bosqichda o'rgatilgan tovushlarni mustaxkamlash. ularni bola nutqiga kiritish. analiz qilish malakalarini rivojlantirish ishlari amalga oshiriladi.
    

Sbundoy qilib, yozmo nutkdogi komciiliklor riloyatda murokkob nui٩ rucsorloridar biri bo، lib hiaoblanadi. Usibu OamchiliOlorni olidini olish ishlari maktabga‘ba yoshdagi bolalar bilan olib borilishi darOor. Burdan bolarirg og'zaOi rut٩ini o'stirisl fazoviy idrokiri, lotiras¡, dicqaii, araliz va sintez qilish faoliyati, nuiqini tahlil qilish, lug'ot usiido ishlash, grammatik komporertiri rivojlortirisi, og'zaki rutcdogi kamcliliklami bartaraf etisi, rozik qo‘1 iorakatlarini rivojlartirisi ayniqsa muhimdir.

ADABIYOT

1. 
   Logopediva (Pod red. кБ^оЮ^оу. М., Prosvesbeniye, 1989.)
   
2. 
   Filicheva T. B., Chevele^ N.A.,Chirkino G.V. Osrovi logopediva. М., Prosvesheniye 1989.
   
3. 
   Levina R.YE. Osrovi teori¡ i proOtiki logoped¡¡. М., 1968.
   

،. Lalaysva R.I. Narushsnivs pr^sessa ovlodeniva citsriysm u deiey. М., Prosvesheriye,2000 .

5. 
   SodovriOova I.N. Narushsniye pismsnnoy rechi u mladslix shkolnikov. М., Prosvesierive, 2001.
   
6. 
   Rаastroys0ya rechi u dstey i podrosikov (Pod red. S.S.Uyapidsys0ogo. М., 1969.)
   
7. 
   YeOrmenkova L.N., Sodovnikovo I.N. Isravlsrivs i preduprejdenive disgrafii u detey. М., 2000.
   
8. 
   Kasis G.A. Podgotovka к sikole dstey s nedostatkami rechi.
   

М., 1985.

5. 
   PravdiraO. V. Logipediya. М., 1969.
   

SAVOL VA TOPSHIRIKLAR

1. 
   Yozma nutq og‘zaki nut٩dan nima bilan farq qiladi?
   
2. 
   Yozma nutcdagi kamchiliklar qaysi atamalar bilan yurioilvdi?
   
3. 
   Yozma nuicdagi kamohiliklhr nimadar kelib ‘!¡cadi?
   

،. Disgrafiklarning yozma nutqda kuzaiilodigan ooiolarni ta’rifiab bering.

5. 
   Dislsksiyoning bslgilari nrmoda?
   
6. 
   Yozma rutcdagi kаm‘hiIiOIа٢ canday bartaraf sOiladi?
   

1، BOB. Nutq kamchiliklarini anlqlash va teksalrish
metodikasi

Reja

1 .Logopedik teksalrisa shaklari

2.1nduvldua1 va guruh nutq karla1asining tuzl1lsai

j.Bolaining arliku1yatsion apparati luzi1lshl va faoliyati

4. 
   Natqhlhs talaffuz tomonini tekshirish usullarl
   
5. 
   fonematlk uquv va uni leksalrlsl^ usul lari b.Bolanmg lug'at boyligini leksalrisa usul lari
   

5. 
   Nutqiniing grammatik tuzimini teksalrisa usullari
   

Kadrlarni tayyorlash milliv dasturi, maktal>gaeha tarbiya niuassasalari xodimlari oldiga muliim vazifani-tx>lakunii maktabda o،qishga psixologik jihatdan tayyorlash, ya’ni boshlang،ich sinflarda muvaffaqiyatli o‘qish, boshIang،ich maktabniiig dasturini to‘la o،zlashtirib olish uchun zarur bo’lgan ruhiy sifatlar, bilim, ko'nikma va malakalari tarkib toptirish vazifasini qo،yadi.

Bolaning aqliy rivojlanishida og'zaki nutqning vujudga kelishi katta ahamiyatga ega. Tarbiyachi bolaning so'z boyligini aniqlaydi, boyitib boradi va fao11asatlradi, bolalarni lovush1ami to^ri talaffuz etishga oTgatadi, og'zaki inutqining turli shakllarigi - monolog (aytib berish, qayta hikoya qilib berish) va dialogga (so'zlashuv yoki savol - javob iimpiga). so‘z,1arni grammatik jihatdan to'g'rl o‘g1asatirish va to^ri tagishga oTgatadi.

Bolalar bog’chasida ham, maktabda ham olib boriladigan ishlar ta'lim standartlari, dasturida ko‘ssali1gan bilim va malakalarni hosil qilish, shaxsning baTl bir xususiyatlarini, au1q-atvorini tarbiyalashga parablgan.

Dastur la1a01arlnl toMiqonli bajarish uchun larbi٧acai va ؛)'qltuvchilar o‘z larbi٧'a1anuvrhi1arinihg barcha xususi٧al1arihi, ayniqsa, nutqiy rivoj1ahishinl har tomonlama tekshirib, kamchiliklarini anlqlashlarl, bularni bartaraf etish yoki bolani tegishli mutaxassislarga, ular esa legish1i muassasalarga yuborishlari talab etiladi.

Logopedik tekshirishlar taMim-tarbiya usullari va prinsiplari asosida olib boriladi va bunda bola har tomoınlama lekshiriO ko'riladi.

Logopedik leksalrlsa1ar ikki shaklda olib boriladi: induvidual va frontal lekshlı■|sh1aı٦ Induvidual teksalrlsa1ar o'quv yi'ining boshida tarOiyarhi yoki o'qituvchining har bir bolani kamida ikki hafta davomida kuzatib borishidan iborat bo'ladi. I-îontal teksalrlsa vaqtida bolalar Oos'c■“ gruppasi yoki sinfda she'r. hikoya aytib beradilar.

savollargo javob caytaradilar yoki rosmgo carob hikoyo tuzadilar. Bu vactdo bojolar nut٩irirg umumiy holati, ortikulaisiyasi, nui٩ sur’ati, tovushlar talaffuz¡, ovoz kuchi, siOati kuzotib borilib, ular nuiqidagi kam‘hiiik1ar aniclanadi. Shundan so‘ng nuiqidv kamclriligi bo’lgan bolalar alohida ro‘yoatga olinadi, grupponing rui٩ Oartasi iuzilodi. Nuiqidv komchiligi boMgor har bir bolo uclur irduviduol rutq Oartasi to'ld iriladi.

Induvidual va guru! nui٩ 0a٢ta1a٢iga quyidagi moddalar kiriiiladi: 1) bolaning ismi, Oamiliyasi, 2) yoshi, 3) millaii, bog،cla yoki makiabga kslgon vaqi¡, ،) ota-onasi, Oarbivacbisi yoki o،cituy‘lisinirg sliOoyati, 5) bolaning rivojlanisli lacidagi ma’IumoOlar: umumiy, nut٩iy rivojlanishi, 6) osioonsyro1og oulosasi, 7) eslitisi cobiliyati, 8) 0o‘٢ís1 qobiliyoti, 9) aroikulyatsion аpoаrаtinrrg tuzilisli va horakaicbarligi, 10) OonsmatiO ucuviring holaii, 11) tovushlar Oalaffuzi, 12) lug'at boyligi (impressiv, ekspresse nutq holati), 13) yozma nutq (o‘qisl va yozish) malakolori, 1،) nutq sur’ati, moromi, ravorligi, 15) Intsllektiring holati, 16) logopsdiO oulosa vo boshqaiar.

Nutq kartalar¡ asosan yuqoridagi moddolordon iborat Ьо‘1г1¡, biroq muassosalamirg Ouriga qorab (mokiobgocho yoshdagi bolalar muassosasi, bosllang‘i‘1 maktab, nut٩iy, yordam‘!¡ maktab), ularning xili, mozmuri qisman o‘zgariirilishi mumkin.

Tarbiyachi va )،cituv‘!¡ bolalarning tibbiy Oartaloriri oTganib ch¡C¡b, oiolarirgolog, oOulisi, oaixorev٢o1og1arnirg xulosolari bilan ianishadi va bularni rui٩ kartasiga kiriiib co‘vadi.

Bola iniellskoi Oo‘g،ri va Osskari sinash, bir necia qismlarga bo'1inghn rasmlardar bir buiun rosm OiOlasi, turli xil predmeilorni Ooqqoslab, solisbiirib, ularning o‘xshasi va farqli Oomonlarini aniqlasl, (mosooon: cutisl-lampa, olma-tarvuz va h.k.); rasmlami klhasrfrkaisrya1ash, (masalan: sobzovoi, mevolor vo h.k.); orticcha predmsOni ajratib olisb, masalan: “To‘riin‘hisi о٢0Гс‘1о” o‘yini; koylma ma’nûli so،z1ami, macollomi tushurish cobiliyotiri sirob ko‘rig orqali tsksbiriladi, bunda bolaning yoshiga mos keladigon bosiqa ieksbirisb usullari bam qo‘llarishi mumkin.

Bola nutqini teOshirishga qorvOilgan lor qanday oopsliriclar lam uning intelleOti, OiOrlasl cobiliyatini anicloshga yordam bsradi.

Ariikullvatsior aopa٢atring tuzilislida lor oil komciiliOlar kuzoOilisli mumkin. Tarbíyachi bolarirg oishlari, tili, jog’lari, targlavi, lablarinirg tuzilishini ко ‘rib chicodi. Ularning tuzilislida ls‘1 cardav o،zgarish1ar bo¡lma٠v turib, bola ruicida qo'pol komcriiliOlar kuzotilishi

mumkin. Shuning ucl'uin artikill 1١ atsmn apparatning hara’atchanligini ham ko'rib chiqish zarms Bolaga lahiami dio'chchaytirish. jilmayish. pu flash. tilni tepaga ko'tarish. ohaaga-o،ngga harakatlanish. tanglayni valash. lablarni yalash singan topshiriqlar boriladi va hokazo.

O٢tikullyatsioIl apparatning tuzilishi va harakatchanligi obdon takshlrlllb. tali 1i1 qilib chiqiladigan bo’Isa. bolaning nutqi va ayniqsa tovushlar talaffuzidagi kamchi liklarning kelib chiqish sabablarini ko'pincha aniqlab olish mumkin.

Tovushlar talaffuzi har xil darajada buzilgan boMishi mumkin. Bolaning aksari taqlidchan bo'lgani tufayli. u barcha tovushlarni tarbiyachi yoki о■qituvohi ketidan to'g'ri talaffuz etadi. Dislali.ya mavzusida aytib obganimizdek amaliyotda asosan sirg'aluvchi. sonor. yollashgan unlilar ayniqsa ko،p talaffuz etiladi. Shuning uchun bu tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar quyidagi tartibda tekshiriladi: sirg،aluvchi-s.z..sh.oh.s. sonor-m.n.l.r. ng; til orqa-k.g.h; chuqur til orqa- q.g،; frikativ-h; jarangli-jarangsiz tovushlarning almashtirilishi; yollashgan unlilar-ye.yo.yu.ya. Nutq kartsida eslatma uchun joy qoldirilib. bunga boshqa. tipik boMmagan kamchiliklar belgilab boriladi. Ko‘p hollarda bola tovushni alohida olingan holda to'g'ri talaffuz eta oladi. biroq bolg’n. so'z va gaplarda uni boshqa tovushlar bilan adashtirib yuboradi. Shuni hisobga olib har bir tovushni tekshirish uchun shu tovush so'z boshida. o'llasida. oxirida keladigan sodda va murakkab strukturali so'zlar ifodalangan predmetli va sujetli rasmlar kartochkalari ishlatiladi. qulay boMishi uchun bu rasmlarni oldindan nutq kartasida yozilgan tartibda albomda jo\ 1ashtirib olish mumkin. Masalan. s tovushi talaffuzini tekshirish udiun-soat. apelsin. gilos. stakan tasvirlangan. stol ustida turgan stakan ifodalangan rasmlarni ishlatsa boMadi va hokazo. Bitta so'z turli birikmalar tarkibidagi bir necha tovush talaffuzini tekshirishga xizmat qiladi. masalan sholg‘om so'zi sh. 1. gl tovushlari talaffuzini tekshirishda ishlatiladi.

Tovushlar talaffuzini tekshirishda rasmlardan tashqari ertak. she’r. hikoya. topishmoq. tez aytishlardan ham foydalanish mumkin.

Fonematik eshitish darajasini tekshirish ishlari bolaning nutqidagi tovushlar-fbnamalami eshitish у oMi bilan ularni bir-biridan ajratish qobiliyatini tekshirishga qaratiladi. Buning uchun: 1) ma’lum bir tovushni boshqa tovushlar orasidan ajratish. masalan: o. a. u. o', i unlilari orasidan u tovushini. undosh m. p. t. k. r tovushlar orasidan t tovushini ajratib olish topshirig'i boriladi. farbiyachi bir necha tovushni aytib turganida bola qo'lidagi shartli belgi yoki harfni ko'tarib

135 ko'rsatishi kerak. 2) Bir biriga o'xshab eshili1adigan fonemalarni bir- biridan farqlash, ajratish. masalan tasOiyarhi za-sa, sa-za, ja-sha. sha-ja, va-fa, fa-va, g“-'“, ka-ga, da-ta. ta-da kabi jarangli va jaragnsiz. juft undosh tovushli bo^inlarini talaffuz etadi, bola unga ergashib, bularni qaytaradi. Bu vaqtda tarbiyachi lablarini boladan berkitib turadi, chunki u esailmasah tovushni lab harakal1aridan ko‘rib olishi mumkin. 3) Bir- birlga o‘xshash. faqat bir tovush bilan farq qiluvchi paronim so^'arni eshitib turib, bir-biridan ajratish, masalan, giha-siha. gul-kul, paxta-taxta va hokazo.

Bolada fonematik esbais■ qo0i1iyatihihg rivojlanishida andak yelisamovchi1ik bo،sa ham. bunday bola savod o‘z1ashlirisada qiynaladi. Shuni hisobga olib. maktaOgacaa yoshdagi bolalarning fonematik eshitisaini vaqti-vaqti bilan tekshirib Oo'IO, aniqlangan kamcailiklarni vaqtida bartaraf etish muhim.

Bolaning lug‘at boyligini tekshisish uchun, predmetli, sujetli rasmlardan foydalaniladi. Rasmlami mavzular Oo،٧iraa maqsadga muvoftq. Rasmlarni nomlash, hayvonlar va a1arning bolachalarini nomlash, antonimlar ustida ishlash, masalan, baland daraxt va past daraxt, katta uy va 'ichima uy. keng ٧o‘1 va tor yo‘11ar Uisvirlangani rasmlarni nomlash: predmetlami, masalan. sabzi,

pomidor, kartoshka, pi٧og-sabzavot1as deb umumlashtirisa; sujetli rasmga qarab hikoya tuzish so،z1ar ma’nosini tushinib yetish pobiliyakti tekshiriladi va hokozo.

Bola hulqinins grammatik qurilishini tokshirish vaqtida uning jumla tuzish qobill/atl, gapda so‘zlami qanchalik o‘rin1i ishlata olishi aniqlanadi. Buning uchun sujetli rasmga qarb hikoya tuzlsa, gap ichida Oelartib berilgan so‘z1arni to‘g‘ri tertibda qo‘yib chiqish, toshisib poldl'tlgan so،gni topib gap tuzis■; so‘z yasovchi va so‘z o،zgartiruvchi qo،shimcaalar. kelishik qusaimcaalari. birlik va ko‘p1ik qo‘shlmchalarldani o،rm1i foydalana olishga qaratilgan mashqlar buyriladi.

Maktab yoshidagi bolalarning ham og^aki, ham yozma nutql tekshiriladi, o،qituvrai yozma ishlarida ko‘p xatolarga уо‘1 qu/adigan o‘qavcailar ro،yzatini tuzi, u1amins ahavnezihi (ilgari og'zaki iuIpI qanday rivollanganligi haqidagi ma’lumotlami) o‘sgahadi. Sotoga ush bolalarga ko‘rhisib yoshish, diktant yozish topsairig‘i beriladi. Bola topsairiqlami uddalay olmasa. unga bo،g‘ih yoki harflarni yozdirib ko‘radi. Xasflarni msaii-ib ketish, o‘iTiini almasatirish. o'xshash esaiti1adisan tovushlarni ifodaolvchi harflarni bir-biir bilan adashtirib

yozish, so^lami co^hi' yozib keiish vo bosh٩o hatolor bolaning Ooremotik eаbitrаbr. analiz va siniez ٩i1isi malokolari yoxshi rivojlonmogonligidon dalolat beradi. Harf elementlarini teskori yoz!! chiziqlorgo rioya cilmoslik, borfiarni ustmo-ust yozib keiisb kobi xotoior bolaning ko‘rish idroki Oazoviy idroki yoxri rivojlonmogonligini OoTsafodi.

0‘qiy olisb molakalar lar bir bolada alolida-olohida teksbiriladi, bunda bolaning moinni reclogMi yoxsli )‘qishigo - bo،g‘inlob yoki sidirg‘asiga )،qishi, harflob o'qishiga e’iibor beriladi, o^٠qish vaciido ٩oysi ooiolorga yo‘1 qo'yisii: horflarni adashtirib yuborishi Ousbirib ketishi, tvlaOOuzdvgi xaiolarning o‘qisbga fo’siri, o’qish tezligi, ovoz bilan va ovozsiz o'qisl malaOalari teOshiriladi.

Ongli o'qisl malaOaloriri sayol-jayob yo'li bilan qoyta so'zlab berisi, bayon etisl usullaridan foydalanib, tekshirib ko'risl qo'loy. 0‘cisl tezligi ham ongli o'qishga to’sir Oo'rsatodi. Ongli )'zlas!!^! ta’minlonadigor boMisli uclun bola bir minutda ،5-50 so'zni o'qiydigar boMishi kerak bunday seOir o'qiydigor bolalarda so'zning tovusl obrazi vo uning ma'nosi o'rtasidagi bog'larisl susayadi.

O'qisl jarayonida Ouzotiladigar ciyiirchiiiklar bolaning og'zaki nutqi va yozuvidagi kamchiliklar bilan faqcoslanadi va slu yo'l bilan ularning kelib ‘liqisi sabablari aniclanadi, boriarof etisl yo’lari va usullari belgilaradi.

Sbuni lam aytib o'tisl OeraOki, ayrim !ollarda bolo rutqidogi OomchiliOIar eslifisi qobi liyotining zaifligiga bog'liq bo'ladi. Tarbiyacli va o'qituvcbilar bolarirg o’z vocfida ofoIorirgoliO tekshiruvidan )'tishiga eTibor bermog'i lozim. Agarda ofoloringolik oulosasi bo'lmasa, farbiyacli yoki 0‘cituvcli bolarirg eshitisb qobiliyafiri quyidogi yo٠l bilan o‘zi oriqlashi mumkin: bola orcosiri o'girib furgarida so‘z va gaplarri har oil masoOadar slivirdab gapirib ko'riladi, bola eso, eslifganlariri foOrorlashi OeroO. Agordo bolo 6-7 rnert mosofada furib slivirlab ayfilgar so'z va gaplarri eshitaа, demak uning eslifish cobiliyafi voosli. 3 metr mosofada bola ea1itmаsa. uni moosus bog'cla yoki maxsus qulog'i og‘ir bolalar uchun taslkil etilgan maOtablorda o'cislini fa’mirlasl maqsadga muvoOiqdir.

Og'zaOi va yozma rufqdogi kamchiliklar iOOilamchi oodisa siOafida eslifisi Oo'risl cobiliyafi zaif, oligofren bolalarda, ruhiy rivojlanishi orqada qolgan bolalarda Ouzatilisli mumkin. Tibbiy pedagogiO komissiyasiga yuborilodigon bolalarning 1аrh0te٢istikaаida bolarirg o'qish faoliyafi, cizdcuvchanligi, isl qobiliyoti, diqqafi, e'fibori, sinf o‘kuvchilari bilan munosabati dastur materiallarini ‘،zlashtirish darajasi keng yoritilishi kerak.

Tekshirishlar natijalari logopedik xulosalarda yakunlanadi. Logopedik xulosalar asosida bola bilan olib borilishi kerak bo‘lgan chora adbirlar. reja tuziladi. Ta’lim jarayoni ushbu reja toMdiriladi. kengaytiriladi kerak bo‘lsa_١ bolaning ahvoliga qarab. uning ayrim tomonlari o^، zgartirilishi ham mumkin.

ADABIYOTLAR:

LO‘quvohilami kasb-hunarga yo‘naltirish va psieologik-aedogogik tashxis markadan to،g‘risida nizom 0،zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining4.06.98 01-278 sonli buyrughga ilova.

2. 
   Respublika tibbiy pslxologo-padogoglk maslahat komissiyasi nizomi va instruktiv yoMlanma. RXTV RTM .T 2000.
   
3. 
   Metodicheskiye rekomendatsii po organizatsii rabot na logopedi^s^x punktaxpri obshaobrazovatelnie shkohx-T 1987.
   
4. 
   Filicheva T.B. Cheveleva N.A Logoaedicheskaya robota v spetsialnom detskom sadu. M 1987
   
5. 
   F.J .Alimxojayeva Zaif eshituvchi bolaning eshitish qobiliyati va talafuzini tekshirish (0-5 sinflar uchun)-T 0‘qituvchi 1999.
   
6. 
   K. Shodiyeva Maktabgacha yoshdagi bolalami to‘g٠ri talaffuzga o،rgatish. Т.. O'qituvchi 1995.
   

Savol va topshiriqlar

1 .Logopedik tekshirish ishlari qaysi shaklda amalga oshiriladi? 2.Induvidual va guruh nutq kartalarining tuzilishi qanday? 3.Bolaning artikulyatsion apparati tuzilishi va faoliyati ،.Nutqning talaffuz tomonini tekshirish usullari 5.Fonematik uquv va uni tekshirish usullari ‘.Bolaning Iug‘at boyligi qanday tekshiriladi?

2. 
   Nutqning grammatik tuzimini qanday tekshirish mumkin? 8.0‘qish va yoquv malakalari qanday tekshiriladi?
   

15 bob O،zbekistonda aloxida yordamga muhtoj
bo،،ganlarga yordam tashkil etish.

('.)‘z؛^'^^! Respublikasi ta’lim to's'rísidasi ٩ohuhhins 23 moddasig“ ko‘'“ slvojlamsada jismoniy yoki psixik kamcailiklarga eg“ bo‘1gan anomal bolalar ta’lim olish auquqiga ega.

Biznihs mamlakatimizda anomal bolalasga yosdamni tashkil etish - inson haqida s'amxo'sllk ko‘ssati1isaihihs yosqin hamuha1asidan biridir.

Czbeklstonda anomal va ınogiron bolalasga yordam uch vazirlik qoshidagi muassasalasda tashkil etllgan. Xalq ta’limi vazirligi qoshida ular arauh uzluksiz ta’lim IİzI؛™،“ maktabgacha tarbi/a muassasalari, maktab, makta0-lntesnal1asl fao1i٧at ko'csatib kelmoqda. Maktabgacha tarbiya maassasa1aslda va maktabda aloxida yordamga muxtoj bolalar ihtesralsl٧a1ashsan ta’llmga jalb etllmoqdalar. Dlffesensial ta’limni tashkil etish ishlari maxsus maktaOsarha tarbiya muassasalarida, jumladan ШрГ/, yordamchi, ruxly rivojlanishi sust, harakat tayanch “’zolasl jaroxal1ahsan, zaif esaituvchi, zaif ko'ruvchi bolalar 0os'rha1arlda amalga oshlrllmoqda. Maktab yoshidagi aloxida yordamga tuxIoJ bolalar uchun barcha tu'dagi maxsus maktab interinadas, jum'adan aqll zaif bolalar uchun mexinat ta’llmi maktab- interhat1arl, zaif eshituvchi bolalar uchun maklaO-internal. ■arakat- tayanch “’zola'ida rniqsoni boMgan bolalar uchun, kar bolalar uchun, ko’zl ojiz bolalar, og'lr ٠٩ nupsonli bolalar uchun, ruxi٧ rivojlanisai sust bolalar uchun maktab intesnatlari; aqlan zaif bolalar uchun kum uzaytisilgan maktablar faoliyat ko‘^“^ kelmoqda. Umumta’lim maktablarida bunday bolalar uchun sinflar xam tashkil etllgan. Boshlaing'ich maktabda i٦ixl٧ rivojlanishi sust bolalar uchun tehg1ashllruvrhl slnflar. og’lr hal٩l٧ miqsonli bolalar srhah ШрГ/, aqll zaif bolalar uchun yordamchi sinflar tashkil etilgan. Uzllkslz ta’lim tlzimida aloxida yordamga muxtoj bolalar uchun mexnat maktablari, kasb-xunas kolej 'asida aloxida gusux'“' faoliyat ko'rsatmoqda. Yengi' darajadagi nutqiy mipson'i bolalar uchun o'rta umumiy ta’lim maktablari qoshida logopedik punkt'as ishlab Iu'IOcíI.

SogMIqni saqlash vazisligi qoshida anomal bolalasga tibbiy yordam koTsatadigan maxsus psixonevsologlya sanatori/lari, sta^ionarla' bor, poliklmlkalasda sardo1oslk, logopedik kabineda-da mutaxassis-defeklo1og1as tibbiy xodlmlas bilan xamkorllkda ^sIsHI ishlasni olib bormoqdalar. Aqliy jlxatdan og’is ına٩soh1asi bor (imbetsil. idiot) bolalar t^ilganidan to to‘‘! yoshgacha sogMiqni saqlash vazirligi qoshidagi muassasalarda davolanadi va tarbiyalanadi.

Meyehnat va axolini mueofaha qilish vazirligiga qarashli muruvat uyida murakkab nuqsonii anomal bolalar tarbiyalanadilar. Bu uylarga maktabgacha yoshdagi bolalar ( ، yoshdan to 7 yoshgacha). maktab yoshidagi bolalar (7 yoshdan 18 yoshgacha) va kattalar (18 yoshdan umrini oxirigacha) qabul qilinadi. Uzliksiz ta’lim tizimida xamma yosh guruhlardagi aloxida yordamga muxtoj bolalaro،qishga jalb qilinadi. 4 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan bolalar maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyalanadilar.

Maktab yoshidagi aloxida yordamga muxtoj bolalar. masalan Zaif ko‘ruvchi bolalar ko‘zi ojiz bolalar maktabida 9 yillik umumiy ta’lim maktab dasturini 11 yilda o'zlashtiradilar. Har bir sinfda 12 tadan bola ta’lim oladi. Ko‘rish qobiliyati zaiflashgan aqliy qoloq bolalar uchun maxsus maktab-internat qoshida yordamchi sinflar tashkil etilgan. Ushbu turdagi muassasada tibbiy oftalmologik hamda korreksion pedagogik kompensansiya ishlari olib boriladi. Ko‘rlar maktabida umumiy ta’lim maktablarining Brayl sistemasi bo'yicha nashr etilgan darsliklar ishlatiladi. Zaif ko'ruvchi bolalar maktablarida umumiy ta’lim maktablarining yirik harflar bilan nashr etilgan darsliklari asosida ish olib boriladi. maxsus chiziqli daftarlar ishlatiladi.

Ko‘r bolalar uchun tashkil etilgan maktab internatda bolalar 1 1 yil ichida 9 yillik umumiy ta’lim maktab dasturini o،zlashtirib, so'ngra xoxlovchilar o‘qishini kechki maxsus maktabda davom ettirishlari mumkin. 11 sinf o'qsvohilari davlat imtixonlarini toashirgaoh 9-yillik ma’lumot to،g،risida guvoxnoma oladilar. Ushbu maktablarda xalq xo'jaligi uchun malakali ishchilar tayyorlash. kasbga yo'naltirish ishlari xam olib boriladi. Mexnat ta’lim darslarida 5-7 o‘quvchi. umumiy ta’lim darslarida esa tahminan 12 bola qatnashishi kerak. Debil darajasidagi kar bolalar maxsus tashkil etilgan yordamchi sinflarda t’lim oladilar. Bu sinflarda bolalar soni 7-8 kishidan ortmasligi kerak. Zaif ashitsvohi bolalar uchun tashkil etilgan maktab intemat ikki bo‘limdan iborat boMib. amaliy nutqga ega boMgan bolalar. ya’ni gapira oladigan bolalar birinchi boMimda. juda qiyinchiliklar bilan noaniq gapiradigan bolalar ikkinchi boMimda ta’lim-tarbiya oladilar. Birinchi boMimda o،qish muddati 10 yil. ikkinchi bo‘limda esa-11.12 yil. Har bir sinfda 12 tadan bola o'qishi lozim. Aqlan zaif zaif eshitsvohi bolalar 7-8 kishidan iborat boMgan maxsus sinfda ta’lim oladilar.

Og‘ir rutq nuqsonlari bor bolalar ucbun oalq io’iimi qosbida mаkiаbgаoha yoshdagi bolalorgo mo‘ljallab, nuiqiy bog،cbvior yoki bolalar bog‘c1a1a٢¡ qoslida ruiqiy guruoiar taslkil etilgan. Bu Ourdagi ma0fabga‘1a farbiyo muassasaiariring asosiy vaziOas¡ nui٩ kam‘1iliklariri iloji bo٢i‘1a barvaqf oniclab bulami bartaraO eOish va slu yo‘l bilan og‘ir nutq nuqsonlarining odiri olisi, ikkilamch¡ osoraini bariaraf efisl vo bolari ms’rda rivojiargar tsrgoo‘rlari orasida maOfabda o’cislgo tayyoıiasl.

Maktab yoslidagi logopat, ya’ri rutqida kamciilig¡ boMgan bolalar uclur ommaviy umumiy fa’lim maOfobiarida logopedik puntolar fosikil etilgan. Logopedik puntoga ıryordagi bir necia maktabdar foxmirar 25 ta sirf bi٢ikfi٢iladi. Logoped biriOfirilgar sirf )'cgivc!^■¡!¡ feOslirib, logopedik yordamga mulfoj bolalami saralab oiadi, slurirgdeO, ulam¡ polikliniko yoMlanmosi bilan yok¡ maktab o،cituy‘1¡lari, oia-onalar iltimosi asosida feOslirib cabul stadi. Nuf٩ rucsorlarining turiga carab guruhli va individual masig‘uio01a٢ olib boriladi. Mosig’ulofiaıga bolalar kurora, 1аOfaaiga 3 mariadon, fo ru٩son foTiq bortoroO et¡lmagur‘1a cafnayveradilar.

Og’ir furdogi rutciy Oamciiiikiar tufayli mafab daatu٢iпi )،zloslOíra olmoydigan o،cuy‘1¡la٢ maxsus ruic¡y sirf yoki maktablarda to’lim oiodilaı.

Bundoy bolalar uclun taslkil etilgan maxsus ma0frb-irtematia٢ ikki boMimdar iborof bo’lib, biirircli bo،’imda rufcrirg rivojlarisli keskin oreada qolgan alalik. afazik, dizartıiO, riroialik, aie0s¡0, ag٢af¡k, tutilib gaoi٢uyo1i logopai bolalar, ikkincli boMimda eso 9 yil o'qisl muddotida risbatar nute¡ y rivojlanishi ne’yirda, biroq tutilib gao¡٢uy‘hi bolalar fa’lim oirdilaı.

Uslbu makfab-irtemafga bolalar slifokor-mufaxassi diagrozi xamda fibbiy pedagogik maslaoot komissiyanirg yo^lanmasi bilan eobul qilinodi. Maxsus bog1ag،‘qala٢ga cofnamagan, rutci ٢ivojlrnmrgon bolalar toyvorlov sirflariga cabul stiladilar.

Maxsus mokfobda bolrlarga umumtr'lim 9 villik maktab dosfuri lajmidagi bilimlar berilodi. Ha٢ bi٢ sirfda 12 kishi o'ciydi. Pedagogik kergosh co٢o٢i bilan nufeiy kam‘1iii0Ia٢i bartaraf etilgan 0‘cuv‘lilaı oddiy ommaviy maOtabning fegislii sinfirıigo o'tkazilodi.

Xrlq fr’limi vozirligi coslido ocian zaif bolalar uchun maxsus yoıdamcbi ma0fabga‘1a tarbiya muassasi taslkil etilgan bo’lib, bu yerga bolalar ، yosidar eobul sfiiodi vo 7 voslgo to’lganlarida maxsus yordamcii msxrof io’iimi makfobiaıiga yuborilrdi. Uslbu bog'‘iaiami tashkil etishdan maqsad. aqli zaif bolalar bilan vaqliroq korreksion tarbiyaviy ishlami boshlash va aqli zaiflik natijasida paydo bo‘ladigan ikkilamchi psixik qo'shinmalami oldini olish. bolalami yordamchi maktab dasturini o'zlashtirishga tayyorlashdir. Bunday chora-tadbirlar aloxida yordamga muxtoj bolalami saralab. ommaviy maktablarda inklyuziv ta’limga jalb etishga ham yordam beradi.

0‘quv kuni uzaytirilgan yordamchi mexnat ta’limi maktablarida aqlan zaif bolalarga 9 yil ichida maxsus dastur va darsliklar asosida umumta’lim beriladi hamda kasb-hunarlar o‘rgatilib. ulami mustaqil hayotga xamda maxsus mexnat maktabiga tayyorlash ishlari olib boriladi. Yordamchi maktablarda barcha ishlar korreksion yo،nallshda amalga oshiriladi. Ushbu iurdagi maktabning o،quv rejasida mehnat darslariga eng ko،p vaqt ajratilgan bo4ib. mehnatning sodda turlari buyicha o،quvchilarga malaka yeriladi. (duradgorlik. slesarlik. tikuvchilik. chorvadorchilik. kartonaj ishlar i bo'yicha mutaxasis va x.k..)

Mehnat darslarida 8-10 bola. boshqa darslarda esa bir sinfda 12-16 boladan oshmasligi kerak. Maktabda barcha ishlar maxsus aqli zaif o'quvchilaming aqliy rivojlanish darajasini xisobga olgan xolda tuzilgan dastur va darsliklar asosida olib boriladi. Mexnat ta’limi maktabida murakkab fanlar (fizika. ximiya. geometriya. trigonometriya. algebra va x.k.) o'quv rejaga kiritilmagan.

Harakat tayanch a'zolari jaroxatlangan bolalar uchun ham maxsus maktab-lntamatlar tashkil etilgan. Bu turdagi maktablarda o'qo’uvchilar 11 yil ichida o،rta maktab dasturini o‘zlashtirib. ma’lum kasb egasi bo'lib chiqadilar. Ushbu maktablarda kompleks ta’sir etish a٢insialariga amal qilgan holda o،qituvchi. shifokor. davolovchi fizkultura metodisti. logoped. uqalovchilar va boshqalar hamkorlikda ishlaydilar. Individual yordamga muxtoj bo'lgan bolalar bilan qo'shimcha yakka tartibda mashg'ulotlar o'tkaziladi. Mehnat darslariga 7-8. sinflarda 16 o’quvchi ta’lim oladi. Harakat-tayanch organlari jaroxatlangan bolalarning rivojlanishidagi xususiyatlami. tez charchab qolishini inobatga olib. ushbu maktablarda 40 minutlik darslar 20 minutga boMinib. orasida 5 minut fizminutlarga vaqt ajratiladi. Aqlan zaif harakt tayanch a’zolari jaroxatlangan bolalar uchun maktab qoshida yordamchi sinflar tashkil etilgan.

Kar-ko،r-soqov bolalar uchun O'zbekistonda maxsus muassasa tashkil etilmagan. Moskva viloyati Zagorsk shaharchasida joylashgan maxsus maktab-internatda bu toifadagi aloxida yordamga muxtoj bolalar uchun ta’limtashkil etilgan.. Ta’lim tarbiya ishlari ushbu turdagi maktab-internatda deeaktologlardan I. A. Sokolyanskiy va A. 1.

Mehesyakovlas tomonidan ٧arali1gah metodika buycha olib besilmoqda. Zarurl٧al bo'lsa, CTzbe'Istcnd“ ushbu smalsan usullari hziml asosida maxsus siflarda la’1lm-tasblya isaiarlnl tashkil etish mumkin.

Adablyotlas

1.O'zbekiston Respublikasinms «Ta’lim to‘g‘risida» qonum. Toshkent, 1997y.

2.O■zbeklstohda «Kadslasm ta/yorlash» mi'll/ dastusi. T. 1997 ٧.

3. «Salamanka de^o-atei/asi». -Ispanya. 199، у

،. Inklyuziv ta'lim. - Tuve Djonson Mejregionalnaya programma po obucheinlyu invalidov (Opeseyshin Mersi) Vsemimiy forum po oOrozovahlyu Zaklyuchltelinly doklad Nyu york, 199C

5. 
   Bo1a hiiquqlari to‘g،risida konvensi٧a. - О،gbeklstoh bolalar jams’armasi.
   
6. 
   K.K. Mamedov, KB Shoumarov, V.P.Podobed Ruhiy rivojlanishi sustalashgan bolalar tapida Т., 1993
   

7..Pu1atova P.M. Ollsofrenopedagoglka.-T.,2CC6

S.V.S.Raxmanova Maxsus pedagogika. Т., 2CC،

TShoumarov G’.B. va boshqalar. 1CC1 savolga psixologning 1C٢31 javobi. Т., "Mehnat" 2CÜC).

Savol va topshisiqlar

1. 
   O'zbekistoinda maxsus yordamga muxtoj anomal bolalarga yordam qaysi vazirllklar tomonidan tashkil etilmoqda?
   
2. 
   Uzliksiz ta’lim azimida aloxida yordamga muxtoj bolalar uchun qanday muassasalar fao1l٧at ko'rsatmoqda?
   
3. 
   Anallzatorldasida kamchiliklaif bo'lgan bolalar uchun qanday muassalar mavjud?
   

،. Aqlan zaif bolalar uchun qanday muassalar mavjud?

5. 
   Nutq nuqsonlaiis“ ega bo'lgan bolalarga qanday yordam tashkil etilmoqda?
   
6. 
   Psixik rlvol'anishi sustlashgan bolalar qayerda ta'lim olish lari mumkin?
   

Л ا. Ml )N DARI

0،ZBEKIST0.١ R1 SPlaBLIKASI OLIY YA O'RTA ¡MAXSUS TA'LIM YAZIRLIGI 1

Korreksion pedagogika va logopediya 1

2007 1

Raxmanova V.S. 2

< «lQ)٦ lSOI)-M()Ll١ A», 2007 2

' Ra١mano١a V.S. 2007 2

1.2.O'zbekistonda «Ta'lim hamma uchun» milliy dasturini joriy qilish bosqichlari. 10

4.1.Oligofren bolalar. 31

5.2.BOLALAR 40

Reja 44

Reja 48

6.2.Nutq nuqsonlari haqida tushuncha 52

6.4.Nutqning anatomo-fiziologik va psixolingvistik ta’rifi Reja 57

7bob. TALAFFUZDAGI KAMCHILIKLAR VA ULARNI BARTARAF ETISH YO‘LLARI. 66

7.1.O‘ZBEK TILI FONEMALARI 66

4.Shipillovchi sigmatizm. 75

s١ 83

Reja 86

10.1.OVOZ FIZIOLOGIYASI 100

11.2.Tutilib gapirish 110

13bob Yozma nutfdagi kamchiliklar 124

2.Disgrafiya va agrafiva 124

15 bob O،zbekistonda aloxida yordamga muhtoj bo،،ganlarga yordam tashkil etish. 135

Л ا. Ml )N DARI 44

Korreksion pedagogika va logopediya 45

^٠‘TDPU" bosmaxonasida chop etildi. Toshkent shahri, Yusuf Xos Hojib, 103 45

Raxmanova V.S.

Korreksion pedagogika va logopediya

Muharrir Bozorov E.

Bosishga ٢uxsat etildi 21.10.2007y. Qog‘oz bichimi 60x847*
Hisob-nashr tabog'i 9,18. adadi 100
Buyyurtma raqami № 89

«IQTISOD-MOLIYA» nashriyotida tayyorlandi.
100084. Toshkent kichik xalqa yoMi, 7-uy

Nizomiy nomidagi

^٠‘TDPU" bosmaxonasida chop etildi.

Toshkent shahri, Yusuf Xos Hojib, 103