R1 splablikasi oliy ya o'rta

10.3. ^)1|١11١1п1،1 ovozni tiklaslv asliga keltirish

Reja

l.OXoz iiuqsoiilarini komjdeks vondoshgan xokda Iwtaraf etish

2. 
   Korreksion logoixxtik ishl^ar tizimi
   

Ovozdagi kamchiliklarni bartaraf etish ishlari bolaga bar taraflama, kompleks ta’sir ksrsatisa yr'i bilan mutaxassis vrachlar, fonoped (logopediya failing bir sohasi — fonopediya mutaxassisi), tarbiyachi, rqituvchi, ota-onalar hamkorligida olib boriladi. Poliklinik“ qoshldagl logopedik kablnet, laringologlk brlimlarda bolalarga yordam tashkil etiladi. Statsionar sharoitida logoped bar bola bilan bir kunda bir necha marotaba 8—10 minutllk mashgulot rtkazadi. IJnda ota-onalar logoped topshiriqlarinl bola bilan birgalikda har kuni bajarib bosisalaır kerak.

Ovozni asliga keltirish metodlkalari S. L. Taptapova, O. S. Orlova, YE. V. Lavrova va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan. Ularnlng fikricha, korrekslon-logopedlk ishlar psixoterapiya, davolash fizkulturasi va dori- darmonlardan foydalanib turib. ortofonik (ovozni joyiga keltlradigan) artikulyatsion, nafas mashqlari bilan birga kompleks holda olib borilsa yuqori natljalarga erlshisa mumkin. Barcha ishlami ular ikki bosqichda -!'؛zIpsII tavsiya etadilar: 1-bosqich — tayyorlov bosqichi, 2-bosqich — ovozni asliga keltirish bosqichi. Bola bilan til topib, yaxpsh gaplashish, uni rz kuchiga ishohtirlsa, korreksion ishlaming maqsad va vaz^larlnl tushuntirish uchun birinchi bosqich psixoterapevtik suhbatlardan bopshanadi. Smgra artlkuryatslon, nafas mashplari hamda davolash fizkulturasi rtkagi'adi. Shu lsalas bilan birgalikda unli, undosh frikativ (f, s, sh, x, v, z, j), keyinchalik jarangsiz va jarangli portlovchi (p, t, k, b, d, g) tovushlarni talaffuz etish mashqlari ovozni tiklash, mustahkamlash va avtomatlashtirish lsalarl olib boriladi. Ovozni tiklash bosqichi uch qlsmdan iborat brlib, unga tovushdan ovoz hosil qilish, hosil qillngan ovoz tovushini mustahkamlash, tabaqalashtirlsh ustidagi ishlar kiradi.

Ovoz sifatl, tembri ustida olib boriladigan ish ovoz hosil brllshini osonlashtiradi, har bir kislti uchun xos brlib, mos tushadlgan asosiy ovoz tonini topishga .y'ordam beradi. Ovozni "i" tovushini uzoq talaffugg ettirish yrli bilan tiklash tavsiya etiladi. Sringra "mu". "mum" kabi brlinlar mastahkamlanadi. Hosil qi'ingam ovoz brlin, srz, gaplarda mustahkamlanadi. Bu bosqichda "u" tovusaldah bopsaahadigah vokal mashlulotlarning ahamiyati katta. Unlilarni (u—au—ua. о—ou—ao—aa) ni avval shivirlab. srngra baland ovoz bilan raszlb talaffuz etish mn'idir.

Yakunlovchi bosqich — hosil etilgan ovozni nutqga kiritish.

Nutqni tiklash ishlarini 3—4 yashar bolalarda muttasil 3—4 oy mobaynida olib borilsa. ayniqsa yaeshi natijalarga erishish mumkin.

Kasallikni davolashdan krra. uning oldini olish oson degan gap bor. Ovoz kishining butun umri davomida rivojlanib boradi. Bu vaqgda ovoz turlicha zararli ta'sirotlarga uchraydi. Bu ta’sirotlarga uzoq vaqt davomida krp marta berilib turish ovozning u yoki bu darajada buzilishiga olib keladi.

Ota-onalar. bolcha tarbivachilari. maktab rçituvchilari ovoz buzilishlarining oldini olishlari kerak. Profilaktika ishlari ilk bolalik cholidan boshlanadi. bunda ovoz rivojlanishida brlib rtadigan mutatsiya davri alohida ahamiyat kasb etadi. Profilaktika ishlari nuqsonlaming oldini olish. sollom ovozni tarbiyalash. ovozni mashq qilib borishni rz ichiga oladi. Umumgigiyena talablariga rioya qilish. organizmni shamollashdan saqlash kabi ehtiyot choralari ham profilaktika jumlasiga kiradi. Mumkin qadar baland ovozda gapirmaslik. ayniqsa gripp. laringit kasalliklari vaqgvda ashula. she’rlar aytishdan saqlanish kerak. Uzoq vaqt tinmay qrshiq aytish ham ancha zararli. Bundan tashqari. yugurishdan srng va qattiq hayajon vaktida ashula aytmaslik lozim. chunki bunda nafasga zrr kelib. ovoz notrlri hosil brladi. Ovoz apparatidan rz rrnida fo.vdalanish zarur. Boshqa ovoz diapazonida gapirishga harakat qilish. ashula aytish repertuarini notrlri to(rlash ham ovozda rzgarishlar rry berishiga olib keladi.

Usmirlar esa. ovoz mutatsiyasi davrida ma’lum muddat pastroq ovozda gapirishadi. ashula etmasliklari maqsadga muvofiqdir.

Xronik tonzillit. adenoid. poliplarga vaqgida davo qilish va bulaming oldini olish. vaqgi-vaqgi bilan otalaringolog takshiruvdan rtib turish ham ovoz nuqsonlarini aroeilaktlkasiga yordam beradi.

ADABIYOT

1. 
   Toptapova S. L. Korreksionno-logopadioheskava rabota pri narusheniyax golosa. — М.. 1984.
   
2. 
   Maksimova I. Foniatriya. — М.. 1987.
   
3. 
   FilichevaT. B. i dr. Osnovsh logopedii. М.. 1989.
   
4. 
   Logopediya. Pod red. L. S. Volkovoy. — М.. Prosveshenive. 1989.
   
5. 
   Bekker K. P.. Sovak M. Logopediya. — М.. 1981.
   
6. 
   Muminova L.R. Ayupova M.YU - Logopediya- T.. Ukituvchi. 1993
   

I Ovo/ qayerda va qanday hosil brladi?

2. Ovo/da qanday buzilishlar brlishi mumkin, nima uchun? Ovo/ buzilishlarining oldini olish vrllari va usullaii.

4. Ovozi buzilgan bolalarga qaysi muassasalarda va qanday yordam beriladi?

9. 
   BOB NUTK SUR’ATI, RAVONLIGINING BUZILISHI
   
   1. 
      Suzlash tezllgini buzishl
      

Reja

1. 
   Tez yoki sekin gapirlsh sabablari
   
2. 
   So'zlash tezligini buzilisai
   
3. 
   Nlxoyatda teglasasah nutq - taxilallya ،.Nihoyatda sekinlasagah nutq -bradilallya;
   

Nutq — odamlashihs rzaro munosabatda br'ishi. aloqa bollashida asosiy qurol brlib. kishi rz fikri, xohlsh istaklarini nutq orqali atrofdagllarga Ь11،1г151٦1, rz kechlnmalarlnl ifoda etishi mumkin. Ana shunlng uchun ham nutq kishi flkrlash qobiliyatinihg asosi, uning bir vosltasi brlib xizmat qiladi. Fikrlash jarayonlarl — taxlil qilish, sihteglasa. taqqoslash, umumlashtlrlsh va boshqalar bolaining nutq rzlasatlrishlga bolllqdlr. Bola nutqi rsa borgan sayin bu jarayonlar ham rivojlanib. kengaylb boradi.

Nutq kishi ruhiy faoliyatlda ham bevoslta ishtirok etlb, eslash, xotlra jarayoni ifodasiga mantiqiy fikrlash hasakteslhi beradi, idrokni kuchaytlradi. Nutq kishi irodaslning shakllanlshida va ayniksa hls-tuylularlnl ifodalashda ham juda katta rol с٧п“٧،1.

Bola bir, ikki yoshida rylab, ftkrlab aytiladiganı ay rim srzlaming ma’noslnl tushunlb, bulami rzi ham talaffuz qila boshlaydi, keyinchalik esa nutqi asta-sekin rsib rivojlanib boradi, bu esa bolaning sog-salomat rsib boslsalhlhs asosiy. muxdsh ksrsatkirhlasldan biridir. Ba’zi bolalarda esa bunlng aksi brlib, umumiy inutqnlng rziga xos kamchiliklarl nutq faoliyatining har xil tomon'arida ksslnadi. ulasnihg aktiv. ogzaki nutqi odatdagicha rivojlahma٧ qoladi. Bola nutqldagi kamchiliklar, rzgalar nulqlnl tasaunlsaidasl qlylnchlllk ulami atrofdagllar bilan muloqotda brlishl, rz tengqurlari bilan qrshillb ketipsahi qiyinlashtiradi, hamda fikrlash va boshqa ruhiy jarayonlariga keskin ta’sir qiladi, natijada bolaning sglasatlrlsh qobiliyati bilan birga uning shaxsi ham rivojlainishda orqada qola boshlaydi.

Nutq qobillyatlnlhs rivojlanmaganiligl nutq maroml (ya’ni sur’atl, tezligl), shuningdek ifodali qilib gapirisa. rqish malakasi bilan ham belgllanadi. Gaplrish, srzlash tezllgl, nutq maromi sapisilayotsah davrda sr^lar orasidagi pauzaning uzun yoki kaltaliglga bolllqdlr. Odatda, kishi shoshllmasdan gaplrgahida bir sekundda 9 tadan 1 ، tagacha, tez gaplrayotganda esa 15—20 tovush talaffuz etadi va har bir tovush aniq, anglab brladlgan darajada eshltlladl.

Nutq sur'ati. va'ni gapirish. srzlash tezligining buzilishi ikki xil brladi: nihoyatda sekinlashgan nutq: tezlashgan nutq. Nihoyatda sekinlashgan — bradilaliya nutqning monotonligi va noaniqligi bilan birga qrshilib. aralash holda uchraydi. Bradilaliyaning kelib chiqishiga umumiy loqaydlik. nutq muskullari ishining buzilganligi sabab brlishi mumkin. Bradilaliya krpmcha aqli zaif va biror ruhiy kasallikka chalingan kishilarda uchraydi. Bu kasallikda tormozlanish jarayoni qrzlalish jarayonidan ustun turadi. Bradilaliyaning boshlanishida tarbiya. taqlid qilish. intoksikatsiya va astenizatsiya kabi omillar ham ahamivatga ega. Shimoliy mamlakayarda yashovchi kishilarning gapirish usuli bradilaliyaga rxshab ketadi. Lekin bu mamlakatlarda shunday gapirish odat tusiga kirib qolgan va patologiya brlib hisoblanmaydi. Bradilaliya ichki va tashqi nutq tezligi va maromining buzilishi. ovozning bir xil. monoton brlishi. srzlar orasidagi pauzalarni uzaytirib yuborish — srzlarni chrzib gapirish. tovushlar orasidagi pauzalarni uzaytirib yuborish bilan namoyon brladi va hokazo. Bradilaliya bilan kasallangan kishilarning chrziq. qovushmagan nutqi trnglovchilardan ularni nihoyatda diqqat bilan eshitishini talab qiladi. o'rtacha va kuchsiz bradilaliya bilan kasallangan kishilar rz nutqidagi kamchilikni sezmavdilar ham. Bradilaliyaning olirroq xillarida esa kishi nutqidagi kamchiligini sezadi va bundan ruhan qiynala boshlaydi. Bunday kishilar iloj istab. logopedlarga murojaat qilganlarida krpincha gaplarini odamlar tushunmasligi yoki krpchilik u bilan gaplashishini yoqgirmasligidan shikoyat qiladi.

Bradilaliya aksari asabiy yoki ruhiy kasallikka aloqador brladi. Bradilaliya markaziy nerv sistemasining organik kasalliklari. bosh miya shikastlanishi. unda rsma paydo brlishi natijasida ham uchrab turadi. Bunday hollarda nutq suratining buzilishi. aynishi. umumiy motorikaning sekinlashuvi. susayishi. tormozlanishi. umumiy loqaydlik bilan birga uchraydi. Bradilaliyani tuzatishda logopediyaning alohida usullari. shaxsan qayta tarbiyalash vositalari. har xil dori-darmonlar. nafas gimnastikasining alohida shakllari. logopedik ritmika. fizdoterapiya va boshqalardan keng foydalaniladi.

Logopedik ta’sir asosan quyidagilarga erishishni krzda tutadi: a) gapirish jarayonida tez va aniq harakatlarga erishish; b) tez gapirish yrli bilan tez gapirish reaksiyasini tuldirish; v) ichki nutq tezligini oshirishga erishish (tashqi muhit ta’sirlari. harakat va ritmika yordamida); g) tez rqish va yozishga rrgatish; d) ifodali. ongli rqishga rrgatish. Bunda logoped gapirish tezligini oshirishni talab etar ekan. bolaning imkoniyatlarini. qobiliyatini. charchab qolmavdigan brlishini hisobga olishi va rutcda isltirok etadigon muskullor laroOatini rivojlortiradigan nutq maalclariri olib borishi, logopedik riomika va muzika masiclarini toslkil etisli lozim.

Nutq sur’aoining patologik tszlааhisli, iaddan baslcai'i bidirlab, tsz gopirisl — taoilaliya deb yuritiladi. Taoilaliyo rut٩ tszligi buzilisiining mustoqil shakli ekanligiri birinch¡ marta YU. A. Florenskaya 1933 yiIda isboOlab bergan. Keyincbalik bu Oikming orlriligini krp olimlar tasdiclasldi, sbu bilan birga taxilaliyaring nasldon-noslga roishi ham isbotlondi. Lskir Oooílvlíya ba’zan Oashc¡ muhit omillariga (Oarbiyaning notrtri brlisli, ta٩lid qilisbga) bom bolliq brladi.

Taxilaliyaga, odatda, tashc¡ va icbki sutqning Oezlasbuvidan Ooshcari umumiy motorikaring va boshca ruhiy droSH٨Yorning Oszlashisli, odoOdan Ooshqari aktivlik, jonsaraklik ham oos brladi. Taoilaliya bilan ka^٨allongan kishilar nut٩i bahslashisb yoki Oez gapirisl zarur brlib qolgan vakolarda aynicsa Oezlashadi va shoshqolocliO avjiga cl¡c¡b, srzloyoOgon kipslning diqcaOi ham sochilo bosblaydi. Gapdo tuoilib kolish, iborolomi caytarish, crslimohalar rmini olmoshtirib yuborish, gopri buzib gapirish vo Oikrlami noaniq iOodolosh kabi kamcliliOIar krp uchraydi. Lekin gapirayotgan kisli nut٩iga e’Oibor berilodigor brisa, u tszda trlri gapiro bosbloshga qaytadi, OuOilib gapirisl yrcolodi, ammo srzlasi tszligi boshqalomikiga nisboton vucoriligioha coloveradi.

Toxilaliyo bilan kasallargon Oishilarri dovoloslrirg asosiy prinsiplari 1935 yilda J YU. A. Florenskaya va 3. A. Xodorovo Oomonidan ishlab ‘!¡cildi. Gapirish o٢0oosdiyaai asosan kollektiv orasida OusbunOirish psixologiyasi orqoli olib boriladi. Bunday Oishilorning nuOqigo e’Oibor berish, gapirisl tszligini trlrilab borisl, mart¡c¡y Oikrlomi Oorbiyolosb ulordogi komchiliklami borOoraO eOishda kaooa obomiyaOga egodir. Bunda asosiy diqqat umumiy psixomotor qrzlalisiiri komayOirisl ma٩sadído davilas! Orzkul0uraai, dori-dormonlor va OizioOerapiya yordamida sbaxsning potologik xususiyaOlarini qoyto krrishga qoratiladi. Tooilaliyoni dovolosb kursi mak0abgaoha Oorbiyo vo maktab yoshidogi bolalarda 6 oydan bir yilgacba davom etodi.

Torbiyacbi va rqiOuvchilar Oez gapiruvcbi bolalami Oegishlicbv maаlаhhOlааbib, dovo yrllarini belgilob olish uchun rz vocgido psixorevrolog, logopsdlargo yuborisblari kerak.

Sbunday qilib, nutq sur’aOi, ravorligidogi nuqsonlar — bradiloliyo vo Ooxiloliya murakkab, bolaning umumiy rivojlanisliga salbiy Oa’sir eOuvcbi nucsorlar brlib hisoblarodi. Brodilaliyo vo Ooxiloliya rucsorlari, ulomirg turlar¡, krririsllari, kelib chiqish sabablari, keoiiaiidagi mexanlzmlarl, differensial diagnostikasi logopediyada halt har tomonlama trliq ssganilgan emas.

ADABIYOT

1. 
   Bekker K. P.. Sovak M. Logopediya. — М.. 1981, 195 b.
   
2. 
   Zeyeman M. Deti s uskorennoy rechyu (taxilallyey). Rasstroystva recht v detskom vozraste. — М.. 1962, — 266-6.
   
3. 
   Kochergina V.S. Bradl'aliya, taxilaliya, spotjaniye (Rasstroystva recht v detskom vozraste. — М.. 1969, 21،-6.
   

،. Seliverstov V. i. Zaikaniye u detey. М., 1979.

5. 
   Logopediya. L. S. Volkova tahriri ostlda. М., 1989.
   
6. 
   Tyapugin N. P. Zaikaniye. — М.. 1966.
   
7. 
   Muminova L. Ayupova M. Logopediya - T.1993.
   

SAVOL VA TOPSH1RIQLAR

1 . Nutq sur’atl. ravonllglda kugatiladlgah nuqsonlaml ta’riflab bering.

2. 
   Bradllallya nuqsoni nimadan kelib chiqadi? U nuttqa qanday namoyon bo‘ladi?
   
3. 
   Taxilaliya nuqsoni nimadan kelib chiqadi? U nutqda qanday tfodalanadi?
   

،. Tarblyachi va r٩ituvcallar nutq sur’atl, ravonllgida kamchiligi brlgan bolalarga qanday munosabatda briishlari kerak?

2. 
   Tutilib gapirish
   

Reja

1. 
   Tutilib gapirisahihg dastlabkl belgilarl
   
2. 
   Tutillb gaplrish m^sonini kelib chiqish sabablari
   
3. 
   Klonlk va tonik turldagl tutilib gaplrish.
   

،. Tutilib gapirishning beqarosllgl, o،zgasavrhahgligi.

5. Tutilib gaplrishnl oldini olish,f etish ٧o،llarl

Tutillb gaplrish ham nutq nuqsorii bo‘lib, nutq sur’atl, maromi va ravmtligl buglllsai bilan ta’riflanadl. Bund“, hutqhihg kommunikativ funksiyasi fzdan rhiqadi, ya’ni bekamu- ko‘st, rosmana aloqa vosltasl bo‘l^y qoladi, bunday nutqni tfnglab, tushunish ba’zan qlyfn bo‘ladl ham.

Tutilib gaplrishga asosan nutq apparati muskullarlning ravon ishlay olmasllgi, paylari, tolalarinlng tortishlb qolishi sabab boTadi.

Ohet el va o‘zbek olimlarml ta^^hashlch“, dunyo bolalarrnmg 2% ida tutilib gaplrish haqsohi kugatiladi.

BuyuO rus psioiatori I.A.SiOorskiy tutilib gapirisl «bolalar kaaallrgi» deb atagan edi, clunk¡ bu komchilik asosar ikki yosh bilan besh yosl orasidagi bolalarda nisbaton 0o،o٢oc uclraydi. Bu dovrdo bolo tilning grammatik tuzilishini kottalarga taqlid etisi yo‘li bilan osOa- sskin o،zlaah0irib boradi, so،zla٢i ma’lum tarOibda joylasigon gaplami o،rgaпadr. o‘z Oikrlariri atrofdagilargo mo’noli rut٩ orcali iOodalay bosbloydi. Bolaning 0‘zlashtirish qobiliyati bu davrdo niloyotdo Ouchli bo‘^¡, mos’uliyat, o‘z-o‘zíga thlabohanlik orOib boradi. Biroq, ba’zi bololoming gapirish sur’atr, maromi, ravonligi buziladi. Ular tutilib, so^lami )!íngacha OoloOOuz simay, shoshib-prshrb. tovusl, bo‘g‘in, so^lami qayto-qayOo takrorlab yoki aksinda to‘xtab ٩olib, so‘ngra zo‘r kucb bilan, qiynalib, tolaffuz stadilar - tutilib gapirish, dudu٩larisl deb sbuni oyOiladi. Shu bilan birga, bolo xul٩i otvorido, umumiy loiaOida hom ma’lum o'zgariahlar kuzotiladi. Arzimagan narsadan xafa bo‘lisl, bhyojonlaniah. inji٩Ii0, gapirishdan qo،r٩rsh alomatlori paydo bo‘ladi. Bunday rubiy hodisalar tutilib gapirisbni kuohaytiradr, ba’zi bolalarning kam gap bo‘lib qolishiga sabab bo‘^¡^ buni nsvrozga o‘oshatisladi. Slu munosobot bilan shifokorlar tutilib gaprrish. duduqlanislni - logonevroz, ya’ni nutq nevroz¡ dsgan tsrmin bilan yuritadilar.

Tutilib gopirishning dastlabki bslgilari turliclo vujudga kslisli, Ourlicha namoyon bo،lrs!i mumkin. Ba’zon bu nuqson sezilmasdar asta- sskin bosblanodi. Oia-onalor bolo srkalanib gapiryapdi deb )‘уЫ, uning bílínor-bílínmas tutilib gapirishidan hotto zavclanadilar lam, bolo sboslib yoki boyojonlanib gapirganido nutqida tutilisli yarada ko^ovod¡, bolo gapírmo٩di bo،la turib, birdan 00‘otab ٩oiodi. TuOiiib gapirish muOizm holida ham bosllonishi mumkin. MuOizm - vactindo socovlik, vaqoincha nutq yo،qolisbi dsgon ma’noni bildiradi. Bundoy !)lot ruhiy Orovmo, ruhon ٩aOtiq oayojonlonísb natíjasída vujudga kslisbi vo bir necia kungacha dovom eOisbi mumkin. MuOizm bolatidan so‘ng bola aksar¡ OuOilib gapira boshlaydi.

TuOiiib gapirish komcbiligí Ooxiloliyodan so‘ng bosllanisli lam mumkin.

TuOiiib gapirish vaqOida nuO٩ a’zolaríníng ma’lum bo'ímlarídagí poyior OorOisbib Ouradi. Pay Oortilishining xiliga qarob, tutilib gaorriabпing ikki Ouri: klonik vo Oorik Ouridogi tutilib gapirish tafovuO qilinodi. Klonik turidagi tutilib gapirísldo iovusb, bo،g،in yoki so‘z bir necio morto thkrorlaradr. Oonik tipida ssa bolo gapdan birdan 0o،x0ob qolodi va tovush, bo،g،ir yoki so‘zni ma’lum bir pauzadon so‘ng zo‘r kuch bilan, ٩iynalib Oalaffuz stadi. Pauza bir ssOunddar 1 minutga qadar cho^ilishi mumkin. Pauza qanchalik uzoq bo‘lsa. tutilib gapirish kamchiligi shunchalik ro‘y-rost ifodalangan bo‘ladi. Amalda tutilib gapirishning sof klonik yoki sof tonik xili kamdan-kam uchraydi. Ko'pincha tono - klonik yoki klono - tonik tipdagi tutilib gapirish kuzatiladi.

Pay tortishishi vaqtida nutq a’zolarining barcha bo‘limlarida o‘zgarishlar kuzatiladi. shunga ko‘ra bir tovush. bo،g‘in yoki so‘z tutilib talaffuz etilganidan keyin boshqalari paydar-pay ulanib ketadi.

Tutilib gapirish nuqsoni - nutqning asosan funksional harakterdagi murakkab kamchiligidir. Uning organik harakterdagi turi murakkab organik kamchiliklar paytida kuzatilishi mumkin.

Tutilib gapirishda bola doimo yangidan-yangi odat chiqarib turadi. Bola o،z nuqsonini atrofdagilarga bildirmaslik maqsadida turli xil hiyla - nayranglarni ishlatadi. masalan. boshini silkitib. ko‘zlarini olaytiradi yoki tebranib turib. qo،li. oyog‘i bilan ortiqcha harakatlar qilib turib gapiradi. Tutilib gapiruvchilarga. nazarida hamma ulami mazax. mas’hara qilayotgandek bo،lib tuyuladi. Shunga ko‘ra ular hiyla-nayranglarni yanada ham ^proq ishlatishga harakat qiladilar. Biroq bundan xatti-harakatlar bilan atrofdagilar diqqatini o‘zlariga yanada ko^roq jalb etadilar. natijada tutilib gapirish yanada zoTavadi. Bola yoshi ulg'aygan sari. hiyla-nayranglari bilan bilan bir qatorda nutqqa aloqador hiyla - nayranglarni ishlatish odat bo،la boshlaydi. Ayrim tovush. so‘z. gaplar bolaga murakkab bo،lib tuyuladi. U nazarida. aynan shu tovush yoki so‘z kelganda. tutilib qolishim mumkin deb. gap vaqtida ularni boshqa tovush yoki gaplar bilan almashtirishga harakat qiladi. Ba’zan bunday urinishlar muvaffaqivatli chiqadi va bola nutqning ravon. bir tekis bo‘lishiga erishadi. biroq ifodalanayotgan fikr chalkashlb, mazmuni o‘zgaradi. so‘zlar poyma-poy bo‘lib qoladi.

Tutilib gapirish bolaning umumiy holati. his-tuyg‘ulariga bog‘liq nutq kamchiligi bo‘lganidan bola uyda. o،ziga yaqin kishilari bilan suhbatda bo'lganda. hayajonlanmasdan gapirganida bu kamchilik ko^incha kuzatilmaydi. Biroq ko،pchilik orasida. guruhda. sinfda. begona vaziyatda hayajonlanib. shoshib gapirish vaqtida duduqlanishi ro‘y-rost sezilishi mumkin. Turmush sharoitidagi. ob-havodagi o‘zgarishlar. yil fasli ham bola nutqiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Tutilib gapirishning sababi nima. bu kamchilik nima uchun beqaror va o،zgarsvohan. qaytalanib turadigan bo‘lishi mumkin. degan masalalarni aniqlash maqsadida olimlar tomonidan ko‘pgina izlanishlar olib borilgan. Tutilib gapirish kamchiligi insonlarda

qadimdan kuzatiladi. Ayrim olimlar tutilib sapirisa - bu orsahlzmning umumly kasalligi deb, uni dori-darmonlas bilan davo qllishnl tavsiya etganlar. Boshqalarl esa, tutilib gaplrish artikulyatsioni apparat tagirlshldagl o‘zsasishlardah kelib c^qqan n^son deb, uni

artlkulatslya a’zolarim operatsiya yo‘li bilan bartaraf etishni tavsiya etganlar. Lekin bu usul ham yaxshi natija bergani yo‘q.

XIX asming ikkmchl yarmidan boshlab ko‘pchilik olimlar tutlllb sapirlsanlng asosiy sababl nevroz deb hisoblab keldilar. Ammo hevsozhlns xlllni, meKanizmlarlm aniqlashda bir fikrga kelisama٧. turli farazlar bayon etildi, rhuhonchi, olimlar tutilib gapirish nevroz kasalrlsihlns bir turi, degan xulosaga keldilar. Bu xulosaga ulug‘ rus LPTavlovning olly nerv faoliyati haqidagi ta’limoti asos boMdl. I.P.Pavlovnlng ta’limotiga ko،ra, nevroz olly nerv faoliyatining funksional zaifllk belgisi, ya’ni qo^g^lish va tormozlash jarayonlari mahosabatlnlns bugllishidir. Ana shunday o‘gsarish natijaslda bosh miya po'stlog'ihlns ma’lum qismlarlning funksiyalarl boshqacha tusga klrib, bosh miya nesvlasinihs ishlash jarayoni susayadi, bosh miya po^tlog‘ va po‘stloq osti nervlari o‘rtasidagi aloqalar buziladi va bunlng oqlbatida bolaning turli “’zoland“ ma’lum potologik o^garishlar kuzatiladi, masalan yurak nevrozi, buyrak nevrozi, nutq nevrozl paydo bo'ladi va hokazo. Nutq nevrozi, ya’ni logonevroz nutq a’zolarida pay tortishlshlariga olib keladlkl, buning natijasida bola tutilib gaplradigan, duduqlahadisan boMib qoladi.

1. 
   P.Pavlovnmg oliy nerv faoliyati tiplarl haqUdagl ta’limotldan ko'rihadikl, tutilib gapirish nuqsoni- bu olly nerv faollyatidagi fahkslohar o‘ggaslshlarinins belsllasidan biridir. Bu nuqson qo‘zg‘alish va tosmoglahisa jarayornlarining muvozanatl buzillsaidan kelib chiqadi.
   

¥ogisgl zamon logopedlyaslda tutilib gaplsish sabablari ikkl gasaaga ajratiladi: 1. tutlllb gaplrisasa moyllllk tas‘dlradlsah muhit saasoitrari; 2. bu kamchlllknl bevoslta keltirib chlqasadigah sabablar. Blrinchl sasuhga olly nerv sistemaslning umumly zaiflisisa, nutq mexahlgmraslhl boshqarishda ishtlrok etadlgan oliy nerv jasa٧ohracihihg buglllshiga sabab bo^uvchi turli xil ichkl va tashqi omillar kiradi. Bulamlng hammasl bolalarda tutilib gaplrlshga moylllik paydo qlladl-yu, lekin o^l bu kamchlllkka hali bevosita sabab bozmaydı. Bolaning daduqlahadlgah holga tushlb qolishi uchun unda ana shunday moyllllk ustiga boshqa sabablar ham bo‘lishi kerak. caahoncal: 1) nerv sistemaslning kasallanishl; 2) nerv sistemasiga salbiy ta’sir etuvchi os‘ís kechgan yuqumli kasalliklar; 3) ruhiy travmalar. ya’ni nerv sistemasini kuchli ta’sirlantiradigan ruhiy kechinmalar qattiq qo،rqish. oiladagi tortishuvlar va boshqalar; 4) og،ir nutqiy kamchiliklar; 5) noto'g'ri tarbiya; 6) nutqi endi rivojlanib kelavotgan davrda bolaga haddan tashqari ko'؛x yoshiga mos kelmaydigan. murakkab bilimlar berish. masalan she’r. ashula. dostonlar yodlatish shular jumlasidandir.

Ko^chilik ota-onalar tutilib gapirishning asosiy sababi bolaning qo'rqishi yoki naslida shunday kamchilik borligi deb hisoblaydilar. To‘g‘ri. qoTqqanidan. qattiq cho‘chiganidan so‘ng ay rim bolalar tutilib gapiradigan. duduqlanadigan bo‘lib qoladi. Biroq bolalar hayotda favqulotdagi voqealardan tez-tez choNhib turadi. ammo bundan f'aqat ba’zi birlari tutilib gapiradi. Chunki bunday bolalarda tutilib gapirishga oldindan moyillik borligi. ya’ni ular nerv sistemasining sustligi. asabiylashganligi shunga zamin yaratadi. Ota-onalaming aroqxo،rligi. bolani tez-tez jazolab turishi. bolaning og‘‘r yuqumli kasalliklar (ayniqsa ko،’vo،tal) bilan og4٠ishi. rejimga rioya qilmasligi va boshqalar nerv sitemasi faoliyatining buzilishiga olib keladi. Nutqning kechikib rivojlanishi undagi qo'pol nuqsonlar. bolaga xaddan tashqari ko‘p bilim berish. yoshiga mos kelmaydigan asarlarni yod oldirish. barvaqt o،qlshga yuborish ham nerv sistemasini susaytiradi va tutilib gapirish nuqsoni uchun moyillik yaratadi. Bolaning tabiatan taqlidchan bo‘lishi hammaga ma’lum. Tutilib gapirish taqlidchanlik natijasida ham vujudga kelishi mumkin. Bola tutilib gapiruvchi onasi yoki opasiga taqlid etib. o،zi ham tutilib gapira boshlaydi. Atrofdagilar esa. shunga qarab boladagi tutilib gapirish nasldan deb o‘ylashi mumkin. Ba’zi olimlar ham tutilib gapirish nasldan-naslga o'tadigan nuqson deb hisoblaydilar (E.Freshels. D.G.Natkachas va boshqalar). 0‘zbek olimlarining ta’kidlashloha. nutq va til ijtimoiy hodisa bo،lib. ular taqlid etish yo‘li bilan shakllanadi. Bola nutqi faqat odamlar orasida. muloqot yo‘li bilangina rivojlanishi mumkin. Agar bola bilan hech kim gaplashmasa. u tilga kirmaydi. gapirmaydi. Demak nutq va til nasldan-naslga o‘tmaydi. Shundan kelib chiqadiki. tutilib gapirish nuqsoni nasldan o‘tmaydi. ¥ozirgi vaqtda olimlarimiz tutilib gapirish nuqsoni nasldan o،tmasliginl anqlashgan bo‘lsa ham bu haqida hali ancha tortishuvlar mavjud. Tutilib gapirish nasldan-naslga o‘tmaydi. lekin unga moyillik o'tishi mumkin. deb ta’kidlaydi ayrim olimlar. Nerv slstamaslning sustligi irsiy boMishi bolaga otasi yoki onasidan o،tishi mumkin. Agar bola to'g'ri tarbiyalanib. yaxshi sharoitda yashasa. unda moyillik boMishiga qaramay. u tutilib gapirish nuqsoniga duchor b)'lmaydr. Va а0sino!a. moyillik bo‘lsa-vu, buning ustiga slu komcbilikni bsvosita ksltirib chiqorodigon sabobiardan birortasi ta’sir )‘Okazodígan bo4sа. bola tutilib gapirodigan bo‘iib qolisli mumkin.

TuOiiib gapirish nu٩soníníng oldini olisl, uni barOaraO etish yo'llhri. usullari oilma-oildir. Ulami Oonloshda bolaning yosl¡, o‘ziga xos xususiyaolarr. !araOten, oul٩ aOvori, o‘z nu٩soriga boUgan munoаhbaor. turmush shororo¡, tutilib gapirish даражаси va ko‘pgina boshqa )miliar lisobga olinadi.

TuOiiib gapirish nucsonining belgilar¡, kelib чщиш sabablari. Ourlon, keOisbi ya’ni iOiologiyo, simptomotikasini tahlil qilish bu murokkab nuqsonni barOaraf eOish ucbun kompleks usul ya’ni usuilar vig^nd^m¡ qo‘llashni lozimligini ko‘rsa0adi. Bunda logopsdrirg abaxarnr nutqini qayto yongidon Oarbiyolasl zarur. KomplskO usul logoped va sbiOokorlarning bamkorlikda isllashini ta٩ozo stadi. Kompleks Oadbirlarining asosiy vozifasi logopsdning nerv sistsmasini davilas!, pay tortishisllarini kamayOirish yoki bartaraf etish. Gapirish va٩0ida naOas olishni Oarbivalаsl. ovozini yoMga ٩o،visl ustida ishlasl. Umumiy va nut٩ motorrkаardagr kamchílíklami yo،٩otish. rokilamclí rubiy osorailarini (injiciik, gapirisbdar co‘r٩ish, tortinoho٩Ii0, o‘zini kamaioisb. o‘z kuchiga ishonmaslik vo boslcalorni) borOorof stisl, Oo'g'٢i, tskis, ravor rutqni Oarbiyalab maromiga yetOazisl (talaffuz, ^‘aO, grammaoik tuzumlarini). Kompleks tadbirlar iclida to‘g‘ri rutcri Ohгbiyalaab isblari birinc!¡ o‘rindo turadi. Logoped slu maqsadga erisqisbi y^lida unga shifokorlar dori-darmon bilan OizioOsrapiya ouiodrening gipnoz usullari bilan yordam beradilar, dsmaO kompleks Oodbirlorining Oorkibiy qismini logopedik maslg'uloilor sistemas¡ tasyori eOodi. ¥ozirgi kunda tutilib gapirish nuqsoni Ourli oil logopedik mhаУ٩Iar аrаtemaаr ososida barioroO eOilmoqdo. Tutilib gapirish nuqsoni mokiobgocho yosbdogi bolalarda S.A.Mironova, G^Volkova, V.I.SeIversio. N.A.Cheveleva va boshqaiar; maktab yoshidagi bolalarda A^-Yastrebova, R.YE.Levrna. N.A.CУsveIsva. S.M.Lyubinskaya, V.LSelversioo va boshqaiar o،smrrlar va kaiia yosldagi kishilarda b.YU.Abrlovа. U.E.Andronova. A.YA.Yevgsnova. M.V.Smirnova va boslqaioming sisismasi asosida bartaraf stilmoqdo. Barcha sisismalardo logopedik isini bir-biriga payvosta bo‘^! 3 to yo‘naiíslda olib borisl tevsiya eiiladikr, bular: orticcla ruliy asoraiiorini bar taraO etish noto^ri. ReOisksiami vo،qoirb, yongi ko‘nikma va malakalami aУаkiIIhnirrishdаn iboratdir. Didaktik prinsplarga rioyo qilgan holda muiqning borcha iarkibiy qisimlari ustida isliash. Bsmorni lor cardoy sharoitda atrofdagilar bilan bemalol ravon, tfodall nutq orqali aloqada boTishga o’rgatish ham juda muhim. Tutilib sapiruvcallar bilan olib borlladlgan ishlar logoped va shifokosnlhg rejasiga muvofiq oldi. Indamaslik rejlmldan boshlanadi. bunda losopedhihg mumkin qadar kamroq gaplrish uchun unga qoTay sharoit yaratib berish kerak. Tarbiyachi o،qituvrhi va atrofdagilar bundan habardor bo'lib, har xil savollar bilan murojaat qilmaslika she’r va ertaklar ayttirmasllk, doska oldiga chaqlrmaslikka harakat qilishlari lozim bolani jamoat ishlarida vaqtincha ozod etib qo'yish maqul. «Indamasllk» rejimi tutilib gaplravchlhlng qo^quay, shoshmay ravon gapirlshi uchun unga tmkon yaratib berlladi. Uni ruhiy asoratlardan ozod etadi. Ushbu rejim bog'cha yoshidagi bolalar xullas, barcha yoshdagi tutilib gaplruvchl klshllar bilan o'tkazilishi zarur chunki. u nutqni yangldan ko‘rishga sharoit yaratib imkon ochib beradl. Ota-onalar logopedik mashg'alotlarga qatnab uyga berllgan vazlfalaml bajarlshga bolaga yaqlndan yordam beradilar. Logopedik tarblyachi va o^ltuvchllar bilan birgalikda ishlashi tutilib gapiruvchi bolaga o‘z komplektivlda tegishli o‘rinni egallashga, atrofdagi laming bolaga to^ri munosabatda bo'llshni ta’mlnlasada katta ahamiyatga ega. Logopedik ishnlng so‘nggi bosqiralarida logopedik mashg‘ulotlar asosida bolalar bolalar tegishli vazlfa, topsairiqlarhi tayyorlab, uni tengdoshlarl slngari ravon, aniq nutqdan foydalahsah hold“ bajarishlari lozim.

Tutilib sapirisa nupsoninl bartaraf etishda o‘spirlnllk davri eng qlyin davr bo،lib hlsoblanadi, chunki bu davrda bolaning rivojlanishida fizlologlk, psixologik o‘zsarisalar ro‘y beradi. Maktabgacha yoshdagi davrda bartaraf etilgan nupson bu davrda ba’zan qaytalanlshi mumkin, retsedlv deb shunga aytiladl. Retsediv bo‘lganlda logopod bolada logopedik mashg'ulotlar ta’siriga ishonch susayadl. U bilan endi stanslonalarda maxsus maktab-lnternatlarda, bolalar pollknlkalarida, pslxonervologlk dispanserlar va sanatorlyalarda barataraf etilmoqda.

Ota-onalar, tarbiyacailas. o‘qituvchilar, bolalamlng yoshllk caog،ldah boshlab tutllmasdan, to،g،ri, ravon gapira olishga e’tibor berishlari, natqdagi nuqsonlami oldini olishlarlga o‘z vaqtida klrlshlshlarl zarur.