R1 splablikasi oliy ya o'rta

Maktabgacha tarbea muassíisalari. bosh'ía١g'ca siııHırda ta-biyachi va o'qituvchilar rinolaliya kabi nutqiy nuqsonga ega bo'lgan bolalami iloji boricha vaqtliroq mutaxassislarga maslahat uchun yuborishlari darker. Bunday- bolalar maxsus nutqiy bog'chalarda. sinflarda ta’lim olsalar. ularga tegishli yordam o"z vaqtida va to،g،ri tashkil etilsra ular kevinchalik o'qishni muvaffaqiyatli davom ettiradilar.

Savol va topshiriqlar

1.Organik yopiq rinolaliya nima bilan harakterlanadi?

2. 
   Funksional rinolaliyaning farqi nimada?
   

3 .Oparatsiyagacha olib boriladigan ishlar tizimiga nimalar kiradi?

4. 
   Yopiq rinolaliyani bataaf etish vo^ari.
   
5. 
   Ochiq rinolaliyani bartaraf etish va davolash tizimi
   
6. 
   Operatsiyadan keyin rinolaliklar bilan olib boriladigan ishlar.
   

5.Nafas olishga o’rgatish mashqlari va ularning axamiyati

ADABIYOT

1. 
   Logoaadiya. L.S. Volkova tahriri ostidra - Prosvashaniye. 1989.
   
2. 
   I.I. Yermakova Korreksiya rechi pri rinolalii u detey i podrostkov. - М.. P٢osveshaniva. 1984.
   
3. 
   Ippolitova A.G. Otkritaya rinolaliya. — М.. Prosveshenive. 1982.
   
4. 
   Chirkina G.V. Deti s narushenivami artikulyatsionnogo apparatta VL Prosveshanlve. 1969.
   
5. 
   Filicheva T.B. i dr. Osnovi logopedii. — М.. Prosveshenive. 1989.
   

6 Muminova L.R.Avupova M. YU. LogopeUyra-T. 1993

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

l.Organik yopiq rinolaliya nima bilan harakterlanadi?

2.Funksional rinolaliyaning farqi nimada?

3.Oaaratsivagacha olib boriladigan ishlar tizimiga nimalar kiradi?

4. 
   Yopiq rinolaliyani bartaraf etish voTari.
   
5. 
   Ochiq rinolaliyani bartaraf etish va davolash tizimi
   
6. 
   Operatsivadan keyin rinolaliklar bilan olib boriladigan ishlar.
   

5.Nafas olishga o‘rgatish mashqlari va ularning axamiyati

9. 
   bob Dizartriya vaanartriya nuqsonlarining ta’rifi
   

Reja

LDizartriva nuqsonining ta’rifi

2.Dizartrivaning kelib chiqish sabablari ٦3.Diz.artrivaning turlari

4Dihartrivani harakterlovchi klinik belgilar

S.^izartriyani bataraf etish usullari

Dizartriva so'zlarni lo'lo. ravon taloftuz qila olmaslik. talaffuz nucsonidir. U nutq apparat¡ iппe٢vataiyvsida Ovmclilik borligiga bog'liq boiOidii. DizorOriyo uchun markaziy lamda periferiO nerv aistemaaining organik OosvlliOlari natijasida ortikulaisiya musloklarining falajlvnisl tufayli Oovushlvr talaffuzi va ovozning buzilisli harakterlidir.

Dizortriya lotincha aynisi - buzilisl. ma’nosinibildiruvcli «dis» yuklamosi, artron - birioirish ulosh degon soVdan olingon bo'lib, mo’noli, ravon nutqning buzilishi legan mv’noni bildirodi. Biroq, Oo'^^lilik olimlar, dizartriyv otamasini kengroq mv’noda isllatib, orti0uIat.siya, ovoz hosil bo،lishi,nutq sur’ati, moromi, rovonligi, intonatsiyasidagi OamchiliOlorni ion dizartriyv nuqsonido kuzvtiladigan belgılar jumlasiga Oiritodilor. Dizartriyoning og،ir oinartriya deb atoladi. Bundv bolo nuOqini Ousbunib bo'lamaydi. Bola xuddi og'iziga tolqon solib gopirganidek tuyuuladi. Lekin aOrofdogilar nutqini bola yaxsbi tushunadi, idrok etisb qobilyatini nisbaOan saqlangan bo’ladi.

DizviOriyani keltirib cliqargan Oosollik ٩anchvlik og'ir, qancbolik erto bosllangan bo'lsa, uning ociboilari ion shunclolik og'riiroq bo'lodi. Bu nuqson mustoqil suratda, latto fonematik esliois! qobilyatini saqlanib qolgani bolidaOovusl tvlaOrirzining buzilishi tariqsaida nomoyon bolishi mumkin. Dizartriyv va٩0idv savod )،rgaiisl ishlari ٩iynla.shadi. Bu vaqtda bola so'zlomi yaxshi eshitv oladigan vo o'ziga qoratilgon nui٩ini muayyan dorajodo tusiuno oladigon,intelektido birlamcla qo'pol o'zgorisllar yo'q boMso lom, so’zlomi buzib atrofdagilarga yoxsli tuslunilmaydigon tarzda, yarim-voioi qilib oytadi yo0i talaffuz etodi. Nutqdogi nu٩sonning bundoy og'ir slakli miya chop yarim slaridagi nutq zonalarining organik Oasiddigiga bog'lic bo'lib, bog'clcla yoki maktobdOg kelgan bolalardagi bu nuqsonni aniqlab olish uncho c¡y¡n emas. Bundoy lollordo teOshirib ko'rish va maxsus bog'cla yoki moOiablarga yuborish mosalasirr lal etisi uchun uloni logoped cabulgi o'za vaqtida yubonsh g'oyat muhimdir. Klinik belgilarigv ko'ra dizartriyo har xil toifalarga ЬуПгж¡¡. LogopediO adabiyoti dizartriyaning bulbar, pseydobulbor sbakllarr, miya po'stlog'i osti, miyaclo, miyo po^tlog‘¡ olo٩ador xillari mubokamo qilinodi, Dizortriyoning 0lini0-topi0 diagnostikas¡ nevrologik nuqtoi nazardan ancha murakkab bo'lgoni tufayli, uning slakllorini logopedning )‘zi masioqil holda aniqlay olmaydi. Sbunga ko‘ra bu vaziOoni nevropotolog vrocb maxsus usullardan foydalanib. logoped bilan birga arcla birga bajarodi. Klinik - topiO diagnozi vracl aniqlab bergonidan keyin logopedik xulosani logoped cbi٩or٠adi.

Dizortriyoning lar bir slakliga uning qondoy ifodolonganigo qarob har xil cloro Oo'riladi. Hor bir shaklda tovu.shlor talaH'uzi, ovoz nu٩sonlari, аrtikulyhtаion apoara0ining lorokatclanlini. motorikosidagi Ovmchiliklar o'ziga xosligi bilanojralib turadi. Slıuning uchun uni bortorof etisl usullari lam o'ziga xos. har xil boModi.

Dizartriyani keltirib chiqaradigan sabablar eilma-xildir. Dizartriva ko‘p xollarda ona qorindagibolaga ichki va tashqi omillaming salbiy ta’siri tufayli vujudga kelishi mumkin. Bunga onaning homiladorlik vaqtida ba’zi yuqumli kassaliklarga vo‘liqishi. turli moddalaming zaharli ta’siri - intoksikatsiya. gipoksiya (kislorod yetishmasligi). homilaning shikastlanishi. esfiksiva bo4ib (kindigi o'ralib) tug‘ilishi va boshqaJar kiradi. Dizartriva ba’zan bolaning go'dakligida (1 yoshga yaqin vaqtida) kasal bolishi (meningit. turli xildagi miningomsefalitlar bilan og،rish) hamda markaziy nerv sistemasining shikastlanishi natijasida ham vujudga kelishi mumkin. Ona bilan bola qonlari tarkibining bir-biriga to'g’ri kelmasligi (rezus faktor) natijasida ham dizartriva kuzatishili mumkin.

Ko،p hollarda dizartriva bolalarda uchraydigan serebral falaj oqibati tariqasi paydo bo'ladi. YE.M. Mastyukova ma’lumolariga ko'ra. bolalar serebral falaji bilan kasallangan kishilarning 65-85 foizida dizartiva kuzatiladi.

Serebral falaj bilan kasallangan bolalardagi dizartiyani fransuz olimi G. Tardi nutq nuqsonining darajasiga qarab quyidagi xillarga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi: birinchi darajasi eng yengil xili bo،lib. bunda boladagi talaffuz kamchiliklari faqat mutaxassis logoped tomonidan maxsus tekshirishlar natijasida aniqlanishi mumkin. Ikkinchi darajasi-bola talaffuzidagi kamchiliklar atrofdagilarga sezilib tursa ham. uning nutqi tushunarli bo‘ladi. Uchinchi darajasida bola nutqni faqat uning eng yaqin odamlari tushunadi. xolos. To‘rtinohi darajasi - eng og‘ir darajadagi nuqson bo‘lib. bunda bola nutqini mutlaqo tushunib boMmaydi. Anartriya deb shuni aytiladi.

Shunday qilib. dizartriya — nerv sistemasining kasalliklari munosabati bilan tegishli markazlaming organik shikastlanishi natijasida tovushlar talaffuzining buzilishidir. Nutq organlarining kam harakatlanishi tufayli nutq tovushlarining artikulatsivasi buziladi. Shu bilan birga nutq sur’ati. tezligi. maromi. ravonligi. ovoz kuchi ham yomonlashadi. Dizartrivani harakterlovchi klinik belgilar quyidagilardan iborat: 1) nutq mushaklari tonusining buzilishi; 2) artikulvatsion apparat mushaklari falajlanishi tufayli shartli artikulatsiya harakatlarining cheklanib qolishi; 3) nafas olish harakatlari va ovoz hosil bo'Iishining buzilishi.

Eng keng tarqalgan dizartrivaning psevdobulbar shaklida artikulvatsion mushaklar tonusi kuchavib ketadi; lablar. til. ya’ni laq-luq harakatchanligi chegaralangan bo،ladi. ovoz va nafas olish buziladi. bola so'lagi oqib turadi. Bunday bola vaxshi chaynay olmaydi. vuta olmaydi. Nutqi noaniq. dudmal. intonatsion jihatdan sust. manqalangan boMadi.

Dizartriya nutq sislemaslhihg barcha komponentlarida qandaydir czgarishlar kuzatilishi mumkin. Shunga ko'ra dizartrik bolalar bir necha gruppalarga bo'linadi: foinctik nuqsonli, fonetik-fonetik kamchilikli bolalar; initqi umuman rivojlanmagan bolalar. Fonetik harakterdagi dizartriyada tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish choralari ko'rilsa. fonetik - fonetik harakterdagi digastri٧ada tovushlarni ajratish, lonematik o'quvni rivojlantirish, o'xshash tovushlarni bir biridan ajratish, so‘z lug'atini boydtish, grammatik tuzumni shakllantirib borish ustida ish olib boriladi. Dizartriyam bartaraf etishda, ko‘pinr•ha. kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish, fonetik mashqlar o'tkazish. fonetik o'quvni rivojlantirish, lug'atni boyitish, bogManishli-ma'noli nutqni o‘stisish, yozma nutqdagi kamchiliklarning oldini olish ustida ishlash talab etiladi.

Dizartriklar bilan maxsus logopedik ishlar og'ir nutq kamchiliklari bor, maktabgacha y^oshdagi bolalar uchun tashkil etilgan nutqiy bog'chalarda, nutqiy maktablarda yoki umumiy ta’lim maktab qoshidagi nutqiy sinflarda, harakat-tayanch organlari jarohlangan bolalar uchun tashkil etilgan bog'cha hamda maktab-internatlarda, psixonevrologik shifoxona- laming nutqiy bo'iimlarida olib boriladi. Dizartriyaning yengil shakllarini poliklinik“ qoshidagi logopedik kabinetlar, umumta’lim maktablaridagi logopedik punktlarda bartaraf etish mumkin.

Dizartriya qanchalik barvaqt aniqlansa, uni bartaraf etish, korreksiyalash choralari ham shuncha yaxshi naf beradi. Uzoq muddat ichida sabr-toqat, iz.rl٦lllik bilan logopedik mashg'ulotlar olib borib, yuqori natijalarga eslsaisa mumkin. Faqatgina to'g'ri tashkil etilgan kompleks chora-tadbirlar. logoped bilan nevropatolog yoki psixonevrolog hamda ota-onalaming hamkorlik qilishi, logoped bilan massajist, davolovchi fizkultura mutaxassislarining birgalikda hamjihat boMib ishlashi natijasidagina dizartriyani maksimal darajada bartaraf etib, bolaning atrofdagilar bilan to'g'ri aloqa bog"lab. bemalol gaplasha oladigan boMishini ta'minlash mumkin.

Ona qornida yoki tug'ruq mahalida miy/asi zarar ko'rgan bolalardagi digartsi٧ahihg oldini olish uchun mamlaktimizda butun bir chora-tadbirlar sistemasi ishiab chiqilgan bo،،ib. bola bilan hayotining birinchi onlaridavoq kompleks tibbiy-pedagogik ishlar olib boriladi. Buning uchun perinatal patologiyali bolalarga moMjallab maxsus tashkil etilgan nevrologik statsionarlaı bor.

A D А В I YO T

1. 
   Filicheva Т.В. Chavalasa N.A.. Chirkina G.V. Osnovi logopedii. М.. Prosseshaniya. 1989.
   
2. 
   Logopediya L.S. Volkova tahriri ostida. m.. Prosvesheniye. 1989.
   
3. 
   Osobennosti asieofizlohaskogo uohshhiesva saatsialnie shkol dlya detey s narushmiyem oporno-dvigatelnogo apparata. Ippolitova M.V. tahriri ostida. М.. 1985.
   
4. 
   Semyonova K.A.. Mastyukova YE. М.. Smuglin M.YA. Klinika i reabilitatsionnaya terapiya dets’^ serebalnix paralichev. —М.. 1972.
   
5. 
   Muminova L.R. Appova M.YU. Logopediya. - T.. 0‘kituvchi 1993
   
6. 
   K. Shodiyeva Maktabgacha yoshdagi bolalarni to،g‘ri tallaffuzga o،qltlsh T.. 1955.
   

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. 
   Dizartriya va anartriya nuqsonlarini ta’riflab bering.
   
2. 
   Dizartriyaning kelib chiqish sabablari va maxanizıтılari.
   
3. 
   Dizartriyaning qaysi sha’llari mavjud?
   
4. 
   Dizartriyaning qaysi darajalarini bilasiz?
   
5. 
   Bizning mamla’atimizda dizarti’larga qanday yordam beriladi?
   

9.