R tursunova, G. Tursunova

¹ Yunon mifologiyasida ular Gera. Afina va Afrodita nomi bilan berilgan.
31


www.ziyouz.com kutubxonasi




Monteverdining “Poppeyagatoj kiydirish marosimi” operasi o‘z davrini ancha olg‘a surgani bois, zamondoshlari tomonidan tushu- nilmadi va tez orada unutilib ketdi. Asar o‘zining ikkinchi hayotini opera sahnasi va konsert estradasida bizning davrimizda ko‘rdi.
XVII asming ikkinchi yarmi XVIII asr boshlarida opera san’atining rivojida markaziy maydonga Neapol opera maktabi ko‘tariladi. Bu yerda opera “seria” nomi bilan mashhur bo‘lgan “jiddiy” opera janri shakllandi. Opera seria o‘zining hashamatliligi, jangovar sahnalari, tabiat ofatlari, qahramonlarning g‘aroyibona o‘zgarishlarini o‘zida mujassam etgan yorqin teatral effektlarga asoslangan tomoshani tashkil etgan. Qahramonlarning o‘zi - xudolar,' imperatorlar, sarkardalar o‘zining qahramonona, g‘alabali yurishlari, ulug‘vorligi bilan barchani hayratda qoldirganlar.
Operaning bosh qahramoni ko‘pincha opera asari “buyurtma- chisiga” allegorik taqqoslanib, buyurtmachi sharafiga “hamdu sano- larga” aylantirilgan edi.
Opera-seriada xorlar yo‘q, ansambllar soni ham juda kam. Bar- cha dramatik voqeliklar, dialoglar va harakatlar “recitative secco”, ya’ni “quruq rechitativ” orqali bayon etilgan. U asosan, me’yoriy deklamatsion tuzilmalardan iborat bo‘lib, klavesinning kamnamo ak- kordlari jo‘rligida ijro etilgan. Unga nisbatan taqqoslangan “recitative accompagnato” - jo‘rlik rechitativi jo‘shqin kuychanligi bilan or- kestmi to‘ldirib turgan. U neapolitan operasining eng muhim lavha- larini - qahramonlar his-tuyg‘ularini ifodalovchi katta kuychan ariya- laming kelishini tayyorlab beradi. Chunki neapolitan opera talqinida opera eng avvalo emotsional holatlaming ketma-ketligi demakdir.
Librettochi opera uchun qadimgi yunon afsona va miflari, Qadimgi Rim yoki tarixiy sujetga murojaat qilar ekan, uning asosida birmuncha chigal va murakkab bo‘lgan sevgi-muhabbat mojarosi yotadi. Hech kimni asar mazmunida yotgan tarixiy haqqoniylik yoki qahramonlar tavsifi chuqurligi va ifodaviyligini aks ettirish qiziq- tirmagan. Qahramonlar hissiyotining nozik belgilarini jozibali kuy- lash orqali ifoda etish - Neapol maktabida opera “seria”ni yara- tilishining asosiy sababi bo‘ldi.
Bel canto kuylash san’ati yetuklik darajasigacha ko‘tarildi. Sokin va lirik kuylar - kantilenalar, o‘z navbatida, mohirona, texnik jo‘shqin kolaraturalar bilan taqqoslangan. Ayniqsa, ariyalarning
32


www.ziyouz.com kutubxonasi




uchinchi qismi kolaraturalarga boy bo‘lib, birinchi qismning reprizasi
sifatida, buyurtmachi yoki xonandaning ixtiyori va talabiga muvofiq,
texnik qochirim va bezaklar bilan bezatilgan, shunday yakkaxon
nomer - ariya de capo (ya’ni italyan tilidan capo - “bosh” so‘zini
bildirib “boshidan boshlanuvchi”) deb nomlangan.
Neapolitan maktabining eng samarali ijodkorlaridan biri asrlar
bo‘sag‘asida ijod qilgan Alessandro Skarlatti (1660-1725)
hisoblanadi. Uning o‘ziga xos uslubi “Pirr va Demetriy” (1694)
operasida shakllangan bo‘lib, eng yorqin qo‘rinishda “Buyuk
Tamerlan" (1706), “Mitridan Evpator” (1707), “Telemak” (1718)
operalarida o‘z aksini topdi. Kompozitoming qalamiga mansub
opera, kantata, oratoriya va boshqa janrdagi asarlar lirik kuylarga
boy, ifodaviylik kuchi va go‘zalligi bilan ajralib turadi. Ularda
villanella (italyan qishloq aholi doirasida XV-XVI asrlarda mashhur
boMgan qo‘shiqlari), sitsiliana va neapolitan qo‘shiqlarining o‘zaro
ta’siri sezilib turadi. Skarlatti operalarining sarlavhasi uch qismli (tez,
vazmin va tez qismlardan tashkil topgan) uvertyuralar bilan
boshlangan.





G‘arbiy Yevropa ijodkorlari tomonidan tarixiy sujetlarga murojaat qilinar ekan, bu borada Sbarq qahramoni Amir Temur obrazi alohida e’tiborga loyiq ². ^{* 1}